موضوع: علم/فضایل علم آموزی /لزوم به کار بستن علم و اتساع علم در قلب - استفاده از ابزار معرفت برای مقابله با شیطان

1- روایات باب استعمال العلم

1.1- روایت هفتم

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي لَيْلَى عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ:‌ «إِذَا سَمِعْتُمُ الْعِلْمَ فَاسْتَعْمِلُوهُ وَ لْتَتَّسِعْ قُلُوبُكُمْ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا كَثُرَ فِي قَلْبِ رَجُلٍ لَا يَحْتَمِلُهُ قَدَرَ الشَّيْطَانُ عَلَيْهِ فَإِذَا خَاصَمَكُمُ الشَّيْطَانُ فَأَقْبِلُوا عَلَيْهِ بِمَا تَعْرِفُونَ فَ ﴿إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً﴾[1] فَقُلْتُ وَ مَا الَّذِي نَعْرِفُهُ قَالَ خَاصِمُوهُ بِمَا ظَهَرَ لَكُمْ مِنْ قُدْرَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».[2]

1.1.1- بررسی سند حدیث

عبارت «عَمَّن ذَکَرَهُ»، حدیث را دچار خدشه می‌کند؛ ولی روایت معروف است.

1.1.2- توضیح و بیان روایت

1.1.2.1- لزوم به کار بستن علم و عمل به آن

وقتی علمی را شنیدید به کار ببرید. استماع علم کاربرد دارد. تا علمی، عملیاتی نشود، ارزش پیدا نمی‌شود. اندیشه‌ها اگر به انگیزه‌ها منجر شد کارساز است. کسی که علمی را در می‌یابد، باید دو کار کند: یکی اینکه آن علم را اجرایی‌ کند و دیگر اینکه دلش را وسیع کند. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلاَّ وِعَاءَ الْعِلْمِ، فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ بِه»ِ. [3] هر ظرفی با آنچه در آن قرار گیرد، ضیق می‌شود، جز ظرف علم که با معلوم گسترده می‌شود.

1.1.2.2- لزوم اتّساع دل و قلب (ظرف علم)، همراه با فراگیری علم

جبرائیل (علیه‌السلام) هم بر قلب مبارک رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل می‌شد. فرشته علم، جناب جبرائیل (علیه‌السلام) است و معدن علم، قلب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است.

1.1.2.3- چگونگی اتّساع قلب

باید از قلب مراقبت کرد، تا گسترده شود. اگر نگهبان قلب‌مان شویم، هر چیزی در آن وارد نمی‌شود. آن چیزی که باعث صفای قلب است، علم است. این هر علمی نیست؛ چرا که عالمان واقعی جانشینان بر اساس روایات، جانشینان انبیا (علیهم‌السلام) هستند؛ «إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ».[4]

1.1.2.4- توسعه‌ی علم در قلب، سبب ضعف مکر شیطان

زمانی که علم در قلب مردی کثرت پیدا کرد، توانایی شیطان بر او ضعیف می‌شود. وقتی که دل وسیع شود، شیطان اسیر می‌شود و زمانی که دل ضیق شود، شیطان قوی شده است. شیطان کیست؟ «المبعد من رحمة الله»؛[5] هر چیزی که ما را یک‌باره یا کم‌کم از خدا دور کند، شیطان است. شیطان دست پرورده‌ی خودمان است. اگر ما به لحاظ نفسانی ضعیف شویم، شیطان قوی شده است و اگر قوی شویم، او ضعیف می‌شود.

1.1.2.5- استفاده از ابزار معرفت برای مقابله با شیطان

هر وقت شیطان به جنگ شما آمد، با معرفت‌تان با او روبرو شوید. گاهی داش مشتی‌ها به رفیق‌شان می‌گویند: خیلی بی معرفتی! فحش عظیمی است. بی معرفت، یعنی ارتباط خودت را با خودت و با خدایت نمی‌توانی بفهمی. با معرفت‌تان به جنگ شیطان بروید.

1.1.2.6- نسبت بین علم و معرفت، عالم و عارف، و علم و عقل

تا قبل از این صحبت از علم بود. الآن صحبت از معرفت شد. بین علم و معرفت، عموم و خصوص مطلق است. عرفان نیز همین است. از سویی صدق کلی است و از سویی صدق جزئی است. هر عارفی، عالم است، ولی هر عالمی، عارف نیست. برهان، عرفان و قرآن با هم متحد است. خاص خاصش، قرآن است که معرفت حقیقی است. هر عاقلی، عالم است، ولی هر عالمی، عاقل نیست. مرحوم امام (رحمه‌الله) در مورد شهید رجایی فرمودند: «رجایی، عقلش از علمش بیشتر است».

﴿إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعِيفاً﴾[6]

1.1.2.7- حکمت ضعف انسان در قرآن

برای انسان هم گفته‌اند: ﴿وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا﴾.[7] برخی این را ذم انسان دانسته‌اند. ما می‌گوییم که این آیه، بهترین دلیل بر کمال انسان است؛ چرا که اگر کسی خود را ضعیف بداند، دنبال قوی شدن است. «مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ القَوِيُّ وَأَنا الضَّعِيفُ وَهَلْ يَرْحَمُ الضَّعِيفَ».[8] ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾.[9]

سؤال شد معرفت با چه چیزی به دست می‌آید؟ امام باقر (علیه‌السلام) در حدیث فوق فرمودند که شما با شیطان به آنچه از قدرت الهی ظهور دهید، مبارزه کنید. اینکه ما هم مقابل شیطان ضعیف هستیم.

1.1.2.8- امام زمان (علیه‌السلام)، مصداق قدرت الهی

قدرت الهی هم نمادی دارد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، مصداق کامل اسمای الهی هستند. امام عصر (علیه‌السلام)، بزرگ‌ترین نماد قدرت الهی است.

1.1.2.9- قدرت نفس

ما در درون خود نفسی داریم که همه‌ی کارها از او بر می‌آید. نفس، زبان و گوش را به استخدام گرفته است؛ پس می‌تواند دیگران را هم به استخدام خود درآورد.

1.1.2.10- راهکار مبارزه با وسواس فکری از جانب شیطان

شیطان از وسوسه در دل شروع می‌کند. کسانی که به وسواس در عمل گرفتار هستند، وسواس در فکر هم دارند. یک انگیزه را برای خود بزرگ می‌کند و دنبال آن می‌رود. برای درمان وسواس، باید شالوده‌ی باورش را به هم زد.