درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

1402/07/24

بسم الله الرحمن الرحیم

 

موضوع: طرق ایصالی الفاظ، افعال و تقاریر صادره از شارع/اخبار /نکته سوّم: حقیقت خبر، اقسام و احوال آن

 

ادامه مطلب چهارم: اقسام خبر

بیان شد خبر در علم اصول بر دو قسم است: خبر متواتر و خبر واحد و از آنجا که حجّیّت خبر متواتر به لحاظ طریقیّت آن در ایصال اقوال ، افعال و یا تقاریر شارع مقدّس، امری مسلّم است ولی حجّیّت خبر واحد مورد اختلاف می باشد، لذا تعریف خبر متواتر و خبر واحد برای تمییز این دو از یکدیگر ضروری است.

پس از بیان تعاریف اصولیّون عامّه و امامیّه، نقطه اشتراک این تعاریف و پاسخ از ابهامات موجود در این تعاریف، فرمایش شهید صدر «رحمة الله علیه» راجع به معیار در متواتر بودن خبر بیان گردید. در ادامه به نقد و بررسی کلام ایشان و همچنین بیان اقسام تواتر خواهیم پرداخت.

نقد و بررسی کلام شهید صدر «رحمة الله علیه»

با دقّت در فرمایشات ایشان چه در بحوث[1] و چه در دروس[2] روشن می شود روح حساب احتمالاتی که ایشان به عنوان پایه تحصیل علم به صدور خبر متواتر مطرح می کنند به همان کثرت مّخبِرین باز می گردد که مشهور به عنوان پایه تحصیل علم به صدور خبر متواتر مطرح کرده بودند، نهایتاً ایشان تضعیف کسر احتمال کذب و خطا با افزایش مُخبِرین را به عنوان معیار در حصول علم به صدور خبر متواتر لحاظ نموده اند تا جایی که این احتمال به حدّی ضعیف شود که عقلاء، به آن اعتنا ننموده و اطمینان به صدور خبر حاصل گردد؛

ولی مشهور، تضعیف کسر احتمال کذب و خطا را به عنوان معیار حصول علم به صدور خبر متواتر لحاظ نمی کنند، بلکه ملاک را اجتماع کثیری از مُخبِرین در عرض یکدیگر در جهت افاده علم به صدور خبر قرار داده اند؛ لذا می بینم شهید صدر نیز تصریح می نمایند که «الکثرة العددیّة هو جوهر التواتر»[3] یا در دروس می فرمایند[4] : «الضابط فی التواتر الکثرة العددیّة و لکن لا توجد تحدیدٌ دقیقٌ لدرجة هذه الکثرة التی یحصل بسببها الیقین بالقضیّة المتواترة، لأنّ ذلک یتأثّر بعواملَ موضوعیّة مختلفة و عوامل ذاتیّةٍ ایضاً» و در گذشته بیان شد برخی ملاحظات بیرون از کثرت و کمّیّت مثل درجه ایمان مُخبِرین، قرابت مذهبی آنها و یا قرابت مدنی آنها می تواند در حصول علم بر اثر کثرت مُخبِرین تأثیر گذار باشد.

تتمّةٌ: اقسام تواتر

در پایان بحث از معنای خبر متواتر، شایسته است به اقسام تواتر نیز اشاره گردد.

مشهور تواتر را بر سه قسم می داند:

قسم اوّل تواتر لفظی می باشد که عبارت است از آنکه مدلول مطابقی خبر همه مُخبِرین واحد باشد مثل حدیث غدیر که نصّ لفظ «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» توسّط تمام مّخبِرین نقل شده است؛

قسم دوّم تواتر معنوی می باشد که عبارت است از آنکه اگرچه خبر مُخبِرین به لحاظ مدلول مطابقی واحد نیست، ولی به لحاظ مدلول تضمّنی و یا التزامی واحد بوده باشد. مثل اینکه مُخبِر اوّل نقل نماید که امیر المؤمنین (ع) در شب هجرت در بستر پیامبر اکرم (ص) خوابیدند و مُخبِر دوّم نقل کند ایشان در غزوه بدر، فلان کار شجاعانه را انجام دادند و مُخبِر سوّم نقل کند ایشان در غزوه خندق با فلان قهرمان عرب مبارزه سختی کردند و هکذا که این اخبار، اگرچه به لحاظ مدلول مطابقی متفاوت هستند، ولی همه متضمّن مدلولی واحد یعنی شجاعت امیر المؤمنین (ع) می باشند؛

و امّا قسم سوّم تواتر اجمالی می باشد که عبارت است از آنکه اگرچه خبر مُخبِرین نه به لحاظ مدلول مطابقی متّحد است و نه به لحاظ مدلول تضمّنی یا التزامی، ولی مثلاً مدلول مطابقی برخی اخبار با مدلول تضمّنی برخی اخبار دیگر یکسان می باشد و علم اجمالی به صدور یکی از این اخبار وجود دارد به گونه ای که یقین به صدور مضمون مشترک بین تمامی این اخبار حاصل می شود مثل اینکه برخی اخبار دلالت بر وجوب اطاعت از مطلق ائمّه داشته باشند و برخی دیگر دلالت بر وجوب اطاعت امیر المؤمنین (ع) و مجموعه این اخبار به حدّی است که یقین به صدور برخی از آنها حاصل می شود که در اینجا نه مدلول مطابقی این اخبار یکسان است، نه مدلول تضمّنی آنها و نه مدلول التزامی آنها، ولی مدلول مطابقی اخبار دالّ بر وجوب اطاعت امیر المؤمنین با مدلول تضمّنی اخبار دالّ بر وجوب اطاعت از مطلق ائّمه که شامل اطاعت امیر المؤمنین (ع) نیز می شود با یکدیگر یکسان بوده و علم اجمالی به صدور یکی از این اخبار موجب علم به مدلول اخصّ یعنی وجوب اطاعت از امیر المؤمنین (ع) می گردد.

[1] بحوث في علم الأصول، الهاشمي الشاهرودي، السيد محمود، ج4، ص327.
[2] دروس في علم الأصول، الصدر، السيد محمد باقر، ج1، ص241.
[3] بحوث في علم الأصول، الهاشمي الشاهرودي، السيد محمود، ج4، ص332.
[4] دروس في علم الأصول، الصدر، السيد محمد باقر، ج2، ص123.