1400/07/21
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: بیان امور مقدّماتی/مبادی علم اصول /امر اول: تعریف علم اصول
ادامه امر اول: تعریف علم اصول
بحث در این امر در تعریف علم اصول بود که تعریف قدما بیان گردید و از مجموع عبارات ایشان چنین استفاده شد که علم اصول نزد قدما عبارت است از علمی که در آن از ادلۀ فقه مثل کتاب، سنت، اجماع و عقل بحث می‌گردد. در ادامه به نقد تعریف قدما و سپس بیان تعریف دوم یعنی تعریف مشهور متأخرین خواهیم پرداخت.
نقد تعریف قدما
به نظر می‌رسد این تعریف، صحیح نبوده و جامع افراد نباشد، زیرا موضوع این تعریف، ادلۀ فقه است یعنی دلیل بما هو دلیل؛ بنابراین قواعد مربوط به بحث از حجیت و دلیلیت و همچنین نحوۀ دلالت یک دلیل طبق این تعریف، خارج از علم اصول و تحقق بخش موضوع علم اصول می‌باشند، در حالی که مباحث حجیت و همچنین مباحث الفاظ که راجع به نحوۀ دلالت دلیل لفظی هستند بالإجماع، از مهم‌ترین مباحث علم اصول هستند؛ به همین دلیل همان‌طور که خواهد آمد، متأخرین تعریف علم اصول را تغییر داده و آن را به قواعدۀ ممهده للاستنباط تعریف نموده‌اند تا شامل مباحث حجیت در علم اصول بشود.
تعریف دوم: تعریف مشهور متأخرین
همان‌طور که گذشت، قدما تا زمان محقق حلی «رحمة الله علیه» در معارج[1] ، علم اصول را به «أدلة الفقه» یا «طرق الفقه» یا «ما یبنی علی الفقه» و امثال آن تعریف نموده‌اند. ولی در عصر محقق «رحمة الله علیه»، از ابن‌حاجب در تعریف علم اصول نقل شده که می‌گوید: «علم اصول الفقه، العلم بالقواعد التی یتوصّل بها الی استنباط الاحکام الشرعیّة الفرعیّة من ادلّتها التفصیلیّة»[2] و بسیاری از علمای متأخر از ایشان نیز با کمی تغییر در عبارت، همین تعریف را اختیار نموده‌اند.
به عنوان مثال از علمای شیعه، شیخ بهایی «رحمة الله علیه» در زبده می‌فرمایند: «حدَّه علماً: العلم بالقواعد الممهَّدة لاستنباط الاحکام الشرعیّة الفرعیّة».[3] محقق قمی «رحمة الله علیه» نیز بعد از ایشان در قوانین[4] همین تعریف را برای علم اصول اختیار نموده‌اند.
صاحب فصول[5] «رحمة الله علیه» هم که معاصر محقق قمی «رحمة الله علیه» می‌باشد، این تعریف را همچون حاجبی با قید «عن ادلّتها التفصیلیّة» بیان نموده‌اند و نظر به اینکه بسیاری از متأخرین تا زمان محقق خراسانی «رحمة الله علیه»، همین تعریف را برای علم اصول فقه مطرح کرده‌اند، این تعریف به عنوان تعریف مشهور میان متأخرین شناخته شده و نسبت این تعریف به قدما در برخی کتب صحیح نمی باشد.
ناگفته نماند علی التحقیق، این تعریف برگرفته از تعریف علم فقه در اصطلاح قدما است که فرموده‌اند: «علم الفقه هو العلم بالاحکام الشرعیّة الفرعیّة عن ادلّتها التفصیلیّة» که با اضافه کردن عبارت «القواعد الممهّدة للاستنباط» به این تعریف از فقه، تعریف متأخرین از علم اصول حاصل شده است.