1403/02/19
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: اشکال محقق نائینی ره بر فرمایش آخوند ره
هر چند کلام آخوند ره با عنایت به مقدماتی که تمهید کردیم بیان صحیحی به نظر می رسد ولی محقق نائینی ره فرمایش ایشان را در صورت دومی که ترسیم کرده که اجتناب از ملاقی و طرف دیگر را لازم و اجتناب از ملاقی را غیر لازم دانستند، پذیرفته است.
محقق مائینی ره در اشکال بر فرمایش آخوند ره می فرماید (فرائدالاصول ج4ص86-88): در موارد حصول علم اجمالی های متعدد نباید زمان حصولِ خود علم اجمالی ها را در نظر بگیریم و ببینیم کدام علم اجمالی از جهت زمانِ حصول بر علم اجمالی دیگر مقدم است بلکه باید تقدم و تأخیر را در رابطه با معلوم و منکشف مورد ملاحظه قرار داد یعنی باید توجه شود که ایا معلوم این علم اجمالی از نظر رتبه، بر معلوم علم اجمالی دیگر مقدم است یا متأخر از آن است؟ ملاک را باید تقدم معلوم به علم اجمالی قرار دهیم، مثلا اگر دو ظرف داشته باشیم و علم اجمالی پیدا کنیمکه ساعت 12 ظهر، قطره ای خون در یکی از آنها افتاده و تفصیلاً ندانیم که در کدام یک از آنها قرار گرفته است و بعد از سپری شدن زمانی (مثلا 3 عصر) علم اجمالی دیگری حاصل شود که یک قطره خون در اول صبح (مثلا ساعت 8 صبح) یا در ظرف سمت راست افتاده و یا روی فرش ریخته است، در این جا اگر بخواهیم زمان تحقق این دو علم اجمالی را در نظر بگیریم، زمان علم اجمالی اول که ظهر حاصل شده بر زمان علم اجمالی دوم که عصر حاصل شده، مقدم است، اما اگر بخواهیم زمان تحقق معلوم ها را در نظر بگیریم معلوم به علم اجمالی اول "وقوع قطره خون در یکی از دو ظرف، به هنگام ظهر" متأخر از معلوم به علم اجمالی دوم "برخورد قطره خون در اول صبح" است و وقتی ملاک را تقدم و تأخر زمانی معلوم ها بدانیم لازمه اش این است که علم اجمالی دوم اثر تنجیزی خود را نسبت به فرش و ظرف سمت راست می گذارد و علم اجمالی اول منحل می شود و در نتیجه ظرف سمت چپ که مشکوک است مجری اصالةالطهارة بوده و محکوم به طهارت می شود ایشان ره در ادامه می فرماید: در مانحن فیه نیز که بحث پیرامون حکم ملاقی یکی از اطراف شبهه محصوره است، جریان از همین قرار خواهد بود، در مسئله ملاقات، اگر برای ملاقی، حکم استقلالی قائل شویم و ملاقی (ملاقا) را سبب نجاست ملاقی بدانیم؛ از آنجا که رتبه علّت مقدم بر رتبه معلوم است، سبب از جهت رتبه بر مسبب خواهد بود، بنابراین وقتی علم اجمالی دوم پیدا شد که یا این ملاقی (ملاقا) (سمت راست فرش) نجس است و یا سمت چپ فرش، نجس است، این علم اجمالی به مرحله تنجیز می رسد لذا اگرچه علم اجمالی اول که یک طرف آن، ملاقی (دست) و طرف دیگرش سمت چپ فرش بود، از تقدم زمانی برخوردار بود ولی کاری به زمان حصول دو علم اجمالی نداریم بلکه تقدم یا تأخر زمانی معلوم ها را مورد ملاحظه قرار می دهیم و با چنین بیانی روشن می شود که رتبه ملاقی (ملاقا) بر رتبه ملاقی مقدم است پس همانند صورت اول، باید از ملاقی (ملاقا) و طرف دیگر اجتناب کرد و اجتناب از ملاقی (دست) لازم نیست.
نتیجه: صورت اول و دوم در تصویر آخوند ره دارای یک حکم هستند و در هر دو صورت، اجتناب از دو طرف فرش واجب است و اجتناب از ملاقی لازم نیست.
اشکال حضرا امام خمینی ره بر کلام محقق نائینی ره: ایشان ره در این رابطه بحث مفصلی را مطرح کرده (تهذیب الاصول ج2ص361-364): و ابتدا در دفاع از آخوند ره می فرماید: محور بحث در اینجا پیرامون ملاقی و ملاقی (ملاقا) و مسئله علیّت و معلومیت نیست تا شما بفرمائید: "ملاقی (ملاقا) بر ملاقی تقدم رتبی دارد" بلکه بحث در اینجا بر طرف دیگر "غیر ملاقا" متمرکز است که ردّ پای آن در هر دو علم اجمالی وجود دارد و از اطراف هر دو علم اجمالی به حساب می آید لذا می گوئیم: وقتی برای مکلف، علم اجمالی به نجاست ملاقی (دست) و طرف دیگر (سمت چپ فرش) پیدا و این تنّجز به فعلیت رسید تکلیف سمت چپ فرش روشن می شود و هیچ ابهامی در رابطه با حکم آن (وجوب اجتناب) باقی نمی ماند و وقتی علم اجمالی دوم (علم اجمالی به نجاست ملاقا "سمت راست فرش" و سمت جپ فرش حاصل می شود اشکالی در مورد سمت چپ فرش پیش می اید که چگونه ممکن است حکم آن دو مرتبه تنجّر پیدا کند؟ چرا که تنجز بعد از تنجز یا حجیت فعلیه که هر دو صلاحیت احتجاج داشته باشند، معنا ندارد، حاصل آن که بحث بر ملاقا متمرکز نیست بلکه محور بحث پیرامون سمت چپ فرش است که با علم اجمالی اول حکمش منجز شده است.
البته لازم است پیرامون ملاک تقدم و تأخر در دو علم اجمالی هم بحث کنیم و فرمایش محقق نائینی ره مبنی بر ملاک بودن تقدم و تأخر معلومها در منجزیت علم اجمالی و عدم دخالت تقدم و تأخر زمان حدوث علم اجمالی، به بوته نقد بگذاریم.