درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: نظریه محقق نائینی ره در رابطه با ملاک شبهه غیر محصوره

ملاکهای متعددی برای غیر محصوره بودن شبهه با توجه به ادله‌ای مانند اجماع و روایات بر عدم وجب و احتیاط در شبهه غیر محصوره، اقامه شده بودند مطرح کردیم کمااینکه از تعلیل محقق حائری ره استفاده کردیم که در شبهه غیر محصوره کثرت اطراف به حدی است که احتمال حرام بودن هر طرف به اندازه‌ای ضعیف باشد که عقلاء به آن اعتناء نکنند یعنی در رابطه با هر فردی یک اماره عقلائیه وجود داشته باشد که آن فرد، حرام نیست (دررالفوائد ج2ص470و471).

اما محقق نائینی ره می فرماید (فوائدالاصول ج4ص116-119): شبهه غیر محصوره به شبهه‌ای اطلاق می شود که کثرت اطراف در آن به حدی برسد که جمع بین همه آنها در استعمالِ واحد، امکان عادی نداشته باشد یعنی دو خصوصیت در صدق شبهه غیر محصوره اعتبار دارد: یکی کثرت اطراف و دیگری، استناد عدم تمکن از جمع بین همه اطراف در یک استعمال، به همین کثرت اطراف باشد، بنابراین شبهه‌ای را که در آن، عدم تمکن از جمع بین همه اطراف در یک استعمال از کثرت اطراف، سرچشمه نگرفته باشد شبهه محصوره می شماریم، مثل اینکه مکلف، علم اجمالی دارد که یا این مائع موجود در نزد او خمر است و یا مائعی که در نقطه دور افتاده ای از مغرب زمین، وجود دارد خمر است، در چنین فرضی هر چند جمع بین دو طرف در یک استعمال امکان عادی ندارد ولی از آنجا که عدم امکان عادی جمع بین طرفین از کثرت اطراف، سرچشمه نگرفته است چنین شبهه‌ای را شبهه محصوره می گویند شبهه غیر محصوره؛ زیرا روشن است که خروج بعضی از اطراف شبهه از محل ابتلاء، بنابر قول مشهور، سبب می شود که علم اجمالی از تنجیز ساقط شده و تاثیری نداشته باشد وگرنه عنوان شبهه عوض نمی شود بلکه این شبهه، شبهه محصوره است که مانعی از فعلیت تکلیف دارد.

محقق نائینی ره در ادامه می فرماید: بنابر آنچه گفتیم برای غیر محصوره بودن شبهه نمی توان عدد مشخصی را تعیین نمود؛ یزرا صدق این ملاک بسته به موارد، متفاوت است، مثلا اگر کسی علم اجمالی پیدا کند که یک دانه گندم از میان یک کیلوگرم گندم نجس شده هر چند یک دانه گندم ممکن است فردی از صدها دانه باشد ولی در عین حال عنوان شبهه غیر محصوره تحقق پیدا نمی کند؛ زیرا هر چند اطراف شبهه از کثرت برخوردار است. ولی عدم تمکن از جمع بین همه آنها در استعمال واحد نسبت به یک کیلوگرم گندم تحقق ندارد، برای اینکه یک کیلوگرم گندم را می توان تبدیل به آرد کرده و پس از خمیر کردن آن، نانی پخته و صرف کرد.

ایشان ره سپس یک نتیجه حکمی گرفته و می فرماید: پس از روشن شدن ملاک صدق شبهه غیر محصوره می گوئیم: مخالفت قطعیه در شبهه غیر محصوره حرام نیست؛ زیرا اگر قرار باشد مخالفت قطعیه در شبهه غیر محصوره حرام باشد لازم است مخالفت قطعیه با آن، مقدار باشد؛ زیرا حرمت یک عمل فرع بر قدرت بر انجام آن عمل است و حال آنکه فرض این است که در شبهه غیر محصوره، جمع بین اطراف در استعمال واحد، برای مکلف مقدور نیست. سپس جمع بین همه اطراف که از آن به مخالفت قطعیه تعبیر می شود، حرام نخواهد بود و روشن است که هرجا مخالفت قطعیه حرام نباشد موافقت قطعیه هم واجب نخواهد بود؛ زیرا عدم وجوب موافقت قطعیه، از اصولی که در اطراف علم اجمالی جریان پیدا می کنند، استفاده می شود یعنی در رابطه با هر کدام از اطراف علم اجمالی یک اصالةالاباحة جاری می شود و با استناد به این اصول، ارتکاب جواز پیدا می کند در حالی که جریان اصول عملیه در اطراف علم اجمالی را نمی پذیریم چرا که منجر به مخالفت قطعیه ای می شود که حرام است.

اما اگر فرض کنیم که مخالفت قطعیه در این جا حرام نیست – همانگونه که در غیر محصوره به آن ملتزم شدیم و به دلیل عدم تمکن، مخالفت فطعیه را حرام ندانستیم- دیگر بین اصولی که در اطراف جاری می شوند تعارضی تحقق پیدا نخواهد کرد و مانعی از جریان اصالةالاباحة در تمام اطراف پیش نخواهد آمد و در نتیجه، به دلیل جریان اصالةالاباحة، موافقت قطعیه واجب نخواهد بود.

ایشان ره در پایان با توجه به ضابطه ای که بیان کردند نتیجه می گیرند که در شبهه غیر محصوره نه تنها مخالفت قطعیه حرام نیست بلکه موافقت قطعیه نیز در ایت قسم اط شبهه، وجوب ندارد.