درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ موسوی

موضوع: ملاک شبهه غیر محصوره

قبل از ورود در اصل بحث و بیان ملاک غیر محصوره بودن شبهه لازم است به این نکته توجه شود که صدق عنوان "غیر محصوره" تابع دلیلی است که برای وجوب احتیاط در شبهه غیر محصوره إقامه می شود مثلا در روایات فراوانی که در این زمینه مطرح شده و ما دلالت صحیحه عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام و موثقه ابی الجارود از امام باقر علیه السلام را پذیرفتیم، چیزی به عنوان "شبهه غیر محصوره" مطرح نیست بلکه تعبیراتی مانند "کل شئ" "حمیع ما فی الارضین" به کار رفته و فقهاء اصطلاح غیر محصوره را از چنین الفاظ و تعبیراتی اصطیاد کرده اند یعنی این عنوان روایتی که در کلام معصومین علیهم السلام دارد شده باشد، نیست بلکه یک عنوان فقهی است.

اولین دلیلی که بر عدم وجوب احتیاط در شبهه غیر محصوره مطرح کردیم اجماع بود که دلالتشان را مورد مناقشه قرار دادیم، حال می گوئیم: اگر دلالت اجماع را بپذیریم و معتد اجماع "شبهه غیر محصوره" بدانیم با توجه به این که ملاک حجیّت اجماع علمای امامیه کاشفیت آن از رأی معصوم علیه السلام است، از این راه می توان عنوان "شبهه غیر محصوره" را به معصوم علیه السلام نسبت داد لذا با چنین فرضی وارد اصل بحث می شویم.

ملاک شبهه غیر محصوره با توجه به اجماع: با قطه نظر از مناقشه ای که در دلالت اجماع بر عدم وجوب احتیاط در شبهه غیر محصوره، وجود دارد بالاخره چون عنوان "شبهه غیر محصوره" معقد اجماع است لازم است دو نکته را مورد توجه قرار دهیم:

    1. با توجه به اینکه ادله به عرف عرضه می شوند وقتی عنوانی در یک دلیل اخذ شود – خواه ایه باشد و خواه روایت باشد و خواه اجماع – برای فهم معنای آن باید به عرف مراجعه شود و به همین خاطر است که برای فهم معنای شبهه غیر محصوره به عرف مراجعه می کنیم و در همین مراجعه متوجه وجود اختلاف در این رابطه می شویم به طوری که گاهی مراد از غیر محصوره را "ما یعسر عدّه" یعنی چیزی که شمارش آن مشکل است، می دانند و گاهی مراد از آن را "ما یعسر عدّه فی زمان قصر" می دانند که چون خود "زمان قصر" هم دارای مراتبی است معنای مراد از آن را نیز به عرف ارجاع می دهند یعنی همین که اطراف یک شبهه را در زمان کوتاهی از نظر عرف نتوان شمرد آن شبهه را شبهه غیر محصوره می گویند.

البته مرحوم آخوند ره با توجه به این که ملاکهای ذکر شده برای شبهه غیر محصوره را غیر تام می داند در پایان تنبیه سوم، در عبارت کوتاهی فرموده است (کفایةالاصول ج2ص224): "و ما قیل فی ضبط المحصوره و غیره لایخلو من الجزاف" چرا که حرفهای بدون دلیل هستند.

حاصل آنکه اگر در ارتباط با شبهه غیر محصوره به اجماع اعتماد کنیم، باید برای فهم معنای مراد از شبهه غیر محصوره به عرف مراجعه نمائیم.

    2. همانگونه که در شبهه محصوهر از دو ناحیه بحث کردیم، هم در رابطه با وجوب و عدم وجوب موافقت قطعیه بحث کردیم و هم در رابطه با حرمت و عدم حرمت مخالفت قطعیه، در این جا نیز که برای قول به عدم وجوب احتیاط در شبهه غیر محصوره به اجماع تمسک می شود چون اجماع، یک دلیل لُبّی است و الفاظ خاصی از معصوم وارد نشده تا به خصوصیات الفاظ اخذ شود لذا باید بر قدر متیقن آن اخذ شود و قدر متیقن از اجماعی که بر عدم وجوب احتیاط در شبهه غیر محصوره دلالت می کند همین مقدار است که موافقت قطعیه در این شبهه، وجوب ندارد، اما از آنجا که اجماع نسبت به مخالفت قطعیه بیانی ندارد فلذا جواز مخالفت قطعیه از آن استفاده نمی شود.

لکن مناقشه ای که در اجماعات منقوله مستفیضه ای که شیخ ره از فقهائی مانند شهید ثانی و محقق ثامی ره و محقق بهبهانی ره نقل کرده بود، مطرح کردیم به قوت خود باقی است، از نظر ما اجماع به عنوان یک دلیل تعبدی در صورتی به عنوان حجّتی در کنار ادله دیگر است که دلیل دیگری در میان نباشد و الا اگر در مسئله ای دلیل اجتهادی مانند ایه یا روایت و یا دلیل عقل وجود داشته باشد و احتمال داده شود که مجمعین با توجه به آن دلیل چنین فتوائی را داده اند اجماع، اصالت خود را از دست می دهد و از حجیت ساقط می شود و چون در مانحن فیه روایات متعددی وارد شده و بر عدم وجوب احتیاط در مورد شبهه غیر محصوره دلالت می کنند اگر اجماعی نیز تحقق پیدا کند، احتمال عقلائیه داده می شود که منشأ فتوای واحدی که از فقهای متعدد صادر شده و موجب انعقاد اجماع گردیده است، وجود همین روایات است و روشن است که با جریان چنین احتمالی اجماعی که شکل یافته است مدرکی خواهد بود و نمی تواند دلیل مستقلی در مقابل روایت باشد.