درس خارج اصول استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: المطلق و المقيد/تعريف المطلق /مفرد معرف به "ال"، چگونگی دلالت ال تعریف بر خصوصیات تعریف

مفرد معرف به "ال":

یکی از مصادیق مطلق که در علم اصول مورد بررسی قرار می‌گیرد مفرد معرف به "الف و لام تعریف" است در این بحث با الف و لام اضافی که "زائده" کفته می‌شود و در مواردی مثل برخی از اعلام و نیز ضرورت شعری و... افزوده می‌شود و نیز "ال موصول" که از موصولات مشترک بوده و در مذکر و مؤنث و نیز مفرد و مثنی و جمع استعمال می‌شود و بر مشتقات مانند اسم فاعل ﴿هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ[1] ﴾. و اسم مفعول ﴿نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ[2] ﴾ به معنای "الذی خلق" و "التی توقد" کاری نداریم بلکه سخن در مورد "ال تعریف" است که دارای انواعی است:

    1. ال و لام جنس که با آن بر نفس ماهیت و حقیقت اشاره می‌شود بدون اینکه کمیت افراد مورد توجه باشد و مفید تعریف و تعیین جنس است. مثل: الرجل خیرٌ من المرئة - ﴿أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ [3] ﴾.

    2. ال استغراق که با آن به تمام افراد ماهیت اشاره می‌شود مثل: ﴿إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ[4] ﴾.

    3. ال عهدی که برای اشاره به فرد معهود و معلوم وضع شده و مفید تعریف حقیقی است و بر سه قسم است:

    • حضوری: ضربنی الرجلُ.

    • ذکری: ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولًا[5] ﴾، ﴿فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ[6] ﴾.

چگونگی دلالت ال تعریف بر خصوصیت تعریف:

در مورد پی بردن به خصوصیتی که از ال تعریف استفاده می‌شود چهار احتمال وجود دارد:

    1. خود ال و لام مفید خصوصیات باشد:

    • ممکن است به نحو حقیقت و مجاز باشد، یعنی در یکی از آنها حقیقت و در بقیه مجاز باشد.

    • ممکن است به نحو اشتراک باشد یعنی برای هرکدام از معانی و خصوصیات، جداگانه وضع شده باشد.

    • ممکن است به نحو اشتراک معنوی باشد یعنی بر کلی و قدر جامع میان آنها وضع شده باشد.

مشهور همین احتمال اخیر را اختیار کرده‌اند.

    2. مدخول ال، مفید خصوصیات باشد، و این افاده نیز به یکی از سه صورت حقیقت و مجاز، اشتراک لفظی و یا معنوی است.

    3. مجموع مرکب از ال و مفردی که مدخول آن است (ال+مدخول) بر خصوصیات مذکور دلالت کند، اما با توجه به اینکه مجموع مرکب وضع جدائی غیر از وضع مفردات ندارد، چنین احتمالی را متعرض نمی‌شود.

    4. دلالت بر خصوصیات مذکور از طریق وجود قرائن باشد، یعنی مثلا قرینه مقامیه دلالت دارد که در مثل قضیه "الرجل خیرٌ ما النرئة) طبیعت مفرد "رجل – مرأة" اراده شده و قرینه لفظیه دلالت می‌کند که در مثل قضیه " الانسان لفی خسر الا الذین آمنوا..." با توجه به ورود استثناء استغراق و شمول جمیع افراد انسان اراده شده است.

البته بنابر احتمال اول و احتمال چهارم (دلالت بر خصوصیات از خود ال و لام فهمیده شود – دلالت بر خصوصیات از قرینه فهمیده شود) دلالت بر خصوصیات از نوع تعدد دال و مدلول است و بدون اینکه پای مجاز در میان باشد هر کدام از دو بخش مرکب (مفرد – ال و یا قرینه) بر معنای خود دلالت دارند.

اشکال آخوند ره بر عقیده‌ی شمهور:

با توجه به اینکه ال استغراق مفید عموم و شمول بوده و از محل بحث خارج است و ال عهد هم اشاره به فد مفهوم است و اطلاقی ندارد، آخون ره در ردّ مشهور، روی ال جنس تکیه کرده و می‌فرماید: ال برای تعیین و تعریف جنس باشد، حتماً تعیین ذهنی خواهد بود؛ چون آنچه در خارج موجود است خود جنس است نه جنس به قید تعیین و تمییز، چ.ن اگر جنس، مفید به قید ذهنی باشد همان دو ایرادی که بر قول مشهور در علم جنس داشتیم در اینجا نیز جریان پیدا می‌کنند:

    1. لازم می‌شود در فضایای متعارفه: الشجاع علیٌ – علیٌ الشجاع و... که ملاکشان اتحاد وجود بود و از نوع قضایای حملیه به حمل شائع هستند مرتکب مجاز گوئی و تجرید خصوصیت شویم در حالی که بالوجدان چنین تصرفی در این قضایا از سوی عرف، صورت نمی‌گیرد.

    2. لازم می‌شود وضع ال برای معنای مزبور لغو باشد؛ زیرا هرگز در قضایای متعارفه، مفرد معرّف به ال در چنین معنائی استعمال نمی‌شود.

    3. در پایان آخوند ره نتیجه گیری می‌کند که ال همواره برای تزیین است درست همانند ال که بر اعلام شخصیه‌ای مانند "الحسن، الحسین، العباس و... " داخل می‌شود و هیچ معنائی را افاده نمی‌کند و خصوصیاتی مانند، استغراق و عهد از قرائن استفاده می‌شود.