1400/11/09
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: العام و الخاص/الاستثناء المتعقب لجمل متعددة /اسثناء عقیب جمله متعدده
اسثناء عقیب جمله متعدده
قبل از ورود در اصل بحث لازم است نکته‌ای مورد توجه قرار گیرد و آن اینکه با توجه به وحدت یا تعدد مستثنی یا مستثنی‌منه، به موارد متعددی در کلام بر می‌خوریم؛ زیرا
گاهی مستثنی ومستثن‌منه هر دو واحد هستند، یعنی فقط یک مستثنی‌منه و یک مستثنی در کلام وجود دارد، مثل: " اکرم العلماء الّا زیداً "،
گاهی هر دو متعدد هستند یعنی در یک کلام، چند عام و چند استثناء وجود دارد که به صورت‌های مختلف ممکن است ذکر شوند، مثل: " اکرم العلماء الّا الفاسقین منهم ، و أطعم الفقراء الّا التارکین منهم للصلوة، و احترم الأطبّاء الّا الکافرین منهم، ..." یا مثل: " اکرم العلماء و أطعم الفقراء واحترم الأطبّاء الّا الفاسقین و الّا التارکین و الّا الکافرین "،
و گاهی مستثنی‌منه واحد است ولی به دنبال آن مستثنی‌های متعدد ذکر شده‌اند، مثل: " اکرم العلماء الّا الفاسقین و الّا الکافرین و..." . گاهی نیز مستثنی‌منه متعدد و مستثنی واحد است که فرض بحث ما است، ممکن است همه عامها هم حکوم به یک حکم باشند، مثل: " اکرم العلماء و الفقراء و الأطبّاء، الّا الکافرین منهم "
و ممکن است هر کدام از عامها که به عنوان مستثنی‌منه ذکر شده‌اند دارای حکم جداگانه باشند، مثل: " اکرم العلماء و أطعم الفقراء واحترم الأطبّاء الّا الفاسقین منهم ".
روشن شد که فرض بحث در جائی است که دو یا چند عام در کلام ذکر شده و در پایان، یک استثناء ( شرط یا وصف یا غایت و یا سائر مخصصات متصله ) وارد شود، بنابراین، بحث، عام و کلی است هر چند مرسوم شده که در خصوص استثناء پیاده می‌کنند در چنین موردی سه احتمال از بین احتمالات قوی‌تر است:
1. ظهور در رجوع به همه جملات.
2. ظهور در رجوع به خصوص جمله اخیره.
3. اجمال و عدم ظهور، البته اجمال در اینجا از قبیل اجمال بین اقل واکثر است که اقل ( رجوع به خصوص اخیره ) به عنوان قدر متیقن وطرح است و اکثر، مشکوک است.
لازم به ذکر است که کیفیت بحث در این مسئله محل نزاع ولقع شده، بطوری که از نظر عده‌ای از علماء بحث در این مسئله، فقط در مقام اثبات است و از نظر مقام ثبوت جای اشکال و نزاع نیست ولی برخی دیگر از علماء، مقام ثبوت این مسئله نیز محل اشکال و نزاع است.
صاحب معالم ره (معالم الدین 122-125): مقدمه مفصلی را مطرح فرموده تا ثابت کند که نزاع در این مسئله مربوط به مقام اثبات است و گرنه رجوع استثناء به همه جمل از نظر مقام ثبوت مشکلی ندارد.
آخوند ره معتقد است ( کفایة الاصول ج1ص364-365): گویا صاحب معالم ره گمان کرده است که ممکن است کسی در رابطه با مقام ثبوت اشکال کند، لذا برای دفع توهم و به عنوان جواب از اشکال چنین مقدمه مفصلی را تمهید کرده، و حال آنکه این مسئله از نظر مقام ثبوت مشکلی ندارد و باید بحث را در مقام اثبات متمرکز کرد.
مرحوم آغا ضیاء عراقی ره (نهایة‌الافکار ج2ص541) قائل به استحاله در مقام شبوت شده که برای روشن شدن مدعای ایشان لازم است دو تقسیم را یکی در ارتباط با ادات استثناء و دیگری در ارتباط با مستثناء است مورد ملاحظه قرار دهیم:
ادات استثناء بر دو قسم است:
1. حرف مانند : الّا ".
2. غیر حرف، مانند " غیر " و " استثناء " که اسم هستند و یا فعلی مانند " أستثنی ".
مستثنی بر سه قسم است:
1. گاهی مستثنی عام است مانند " اکرم الفقهاء و الاصولیین و النحویین الّا الفاسقین منهم " دراین مثال به عنوان مستثنی ذکر شده است. جمع محلّی به " ال " بوده و إفاده عموم می‌کند و فرض این است که در هردو یک از عناوین عام سه‌گانه‌ای که مستثنی‌منه واقع شده‌اند، تعدادی فاسق وجود دارد.
2. گاهی مستثنی فرد است و همه عناوین مستثنی‌منه هم در آن صادق است ولی با توجه به اینکه در مستثنی‌منه احکام متغایری وجود دارد مخاطب با مشکل مواجه می‌شود، مثل اینکه مولا فرموده است: " اگرم العلماء و أهن الفساق و أصف الهاشمیین الّا زیداً " و در خارج، یک نفر که مسمّی به ایم " زید " وجود دارد که هر سه عنوان ( عالم، هاشمی، فاسق ) بروی منطق استو هر کدام دارای حکمی مغائر با حکم دیگر است و مخاطب نمی‌داند که آیا این " الّا زیداً " به جمله اخیر برمی‌گردد یا به همه جملات ارتباط دارد؟
3. گاهی مستثنی، فرد است ولی در خارج، چند نفر به چنین اسمی نامیده شده‌اند که هرکدام از آنها مشمول یکی، از عمومات مذکور در کلامند، مثل اینکه مولا فرموده است: " اکرم الفقهاء و الاصولیین و النحویین الّا زیداً " و در خارج سه نفر هستند که اسمشان " زید " است که یکی از آنها فقیه و دیگری اصولی و سومی نحوی است.
باید توجه کرد که محل بحث در جائی است که استثناء، صلاحیت رجوع به همه جنلات را داشته باشد و الّا در جمله‌ای مانند: " اکرم العلماء و الاصولیین و الأطبّاء الّا زیداً " و در خارج فقط یک " زید " وجود داشته باشد و آن هم طبیب باشد، تردیدی نخواهد بود که استثناء مربوط به جمله اخیر است و چنین موردی از محل بحث ما خارج است.