درس خارج اصول استاد مرتضی ترابی

موضوع: اوامر/ثمره بحث ضد /کشف ملاک از راه خطاب

بحث در ثمره بحث ضد بود که در این ثمره مرحوم شیخ بهایی اشکال کردند، گفتند ثمره ای که مشهور ذکر کرده علی کل حال باطل است، زیرا عمل عبادی مزاحم با ماموربه امر ندارد. مثل کسی که خودش مستطیع است و حج بر او واجب شده است، اما نائب از پدرش می شود و از او پول می گیرد تا حج نیابتی به جا آورد، و حج خودش را انجام نمی دهد، در اینجا شیخ بهایی می گوید این عمل باطل است زیرا امر ندارد، چه ما قائل به اقتضا بشویم و چه قائل به آن نشویم.

علما در مقابل شیخ بهایی فرمودند که اگر ما قابل به اقتضا نشویم می توان امر به عمل مضاد را تصحیح کرد و قائل به صحت آن شد. تاکنون سه جواب را از علما در پاسخ به اشکال مرحوم بهایی ذکر کردیم:

    1. تصحیح امر از راه قصد ملاک.

    2. تصحیح امر از راه امر به طبیعت.

    3. تصحیح امر از راه خطابات قانونیه.

بیان نکته ای در رابطه با مباحث قبلی

قبل از این که جواب چهارم از اشکال شیخ بهایی را ذکر کنیم، مطلبی را در جهت تکمیل جواب اول به اشکال مرحوم بهایی بیان می کنیم، که قاعدتا باید در جلسات قبلی مطرح می کردیم، و آن اینکه ما گفتیم یکی از کسانی که به مرحوم بهایی جواب داده است، آخوند خراسانی است که از راه قصد ملاک پیش آمده، و گفته که بنابر عدم اقتضا، از راه وجود ملاک و کشف آن در عمل مزاحم، می توان به صحت آن قائل شد. بعد کلام در این واقع شد که ما چطور بفهمیم عمل مزاحم دارای ملاک است، در جلسات قبلی سه راه کشف ملاک را بیان کردیم:

    1. از راه وجدان، جزم می یابیم که عمل عبادی مزاحم دارای ملاک است.

    2. از راه بقا دلالت التزامی ملاک را کشف می کنیم.

    3. از راه ملازمه عقلیه ملاک را کشف می کنیم.

بیان مرحوم نائینی برای کشف ملاک در ضد عبادی

امروز راه چهارمی را برای کشف ملاک می خواهیم بیان کنیم و آن راهی است که مرحوم نائینی بیان کرده است، ایشان هم مثل مرحوم آخوند قائل است که از راه وجود ملاک در عمل مزاحم می توان آن را تصحیح کرد. منتهی راه کشف آن را این چنین بیان می کند:

ایشان می فرمایند که اوامر شرع گاهی مقید به قدرت است و گاهی مقید نیست. مقید شدن به قدرت هم دو نوع است:

1.یا قدرت به دلالت مطابقی، امر مولی را قید می زند مثل این آیه: «لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا» [1] ، در اینجا وجوب حج مقید به قدرت شده است به دلالت مطابقی.

2.یا مقید شدن امر مولی به قدرت از طریق دلالت التزامی است، مثل آیه وضوء: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا» [2] ، در اینجا وجوب وضو مقید شده به تمکن از استعمال به دلالت التزامی، به این بیان:

آقایان می فرمایند اگر آب نداشتید تیمم کنید، معنایش این است که آنهایی که آب دارند وظیفه شان وضوء و غسل است، و آنهایی هم که آب ندارند وظیفه شان تیمم است. چون آیه کریمه انسان ها را دو صنف کرده وظیفه شان جداست، این تفصیل قاطع شرکت است، حال بحث در این است که آیا مراد از این عبارت: «فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا» این است که آب پیدا نکنید، واجد آب نباشید؟، یا نه مراد از آن این است که متمکن از استعمال آب نباشید اگر واجد آب باشید؟

فرموده اند با توجه به اینکه مریض غالبا متمکن از آب هست ولی چون متمکن از استعمال آن نیست این خودش قرینه می شود که مراد از «فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا» این است که متمکن از استعمال آب نباشید، نه اینکه واجد و فاقد آب باشید. لذا حاصل این می شود که شرط وضو و غسل تمکن از استعمال آب است، تمکن قید وجوب وضو و غسل است. ما این مطلب را از آیه به دلالت التزامی فهمیدیم و نه به دلالت مطابقی.

مرحوم نائینی در ادامه می فرماید گاهی اوامر شرعی مقید به قدرت نیستند و در موضوعشان قدرت اخذ نشده است، مثل وجوب روزه، نفقه، نماز، ... البته غالبا در اوامر مولی قدرت اخذ نشده است.

بعد می فرماید در جاهایی که قدرت در لسان دلیل اخذ می شود، در آنجا ملاک دائر مدار قدرت است، مثلا وقتی می فرماید «اذا زالت الشمس یجب علیک الصلاة»، در اینجا قبل از زوال وجوب نماز ظهر هست؟ نه نیست، ملاکش هست؟ ملاکش هم نیست، یا مثلا وقتی فرمود «لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا» وقتی استطاعت را در موضوع اخذ کرد، این معناش این است که قدرت در ملاک حج دخیل است، و الا اگر دخیل نبود معنا نداشت مولی قید قدرت را بیان کند. مثل هر قید دیگری که وقتی در موضوع اخذ می شود هم وجوب شئ و هم ملاک آن دائر مدار آن قید خواهد بود.

بعد ایشان یک توضیحی دارد به این بیان که اخذ قدرت، در جایی باعث می شود که حکم و ملاک دائر مدار آن باشد که واقعا اخذ قدرت ثبوتا و اثباتا دخیل در حکم باشد، اما گاهی به عنوان طریق است مثل اینکه مولا بگوید «اگر بدانی ...» که در اینجا قید طریق محض است. اگر ما در جاهایی بدانیم اخذ قدرت ارشاد به حکم عقل است، آنجا را نمی گوییم. بلکه درجاهایی بحث می کنیم که شارع اعمال مولویت کرده و قدرت را ملاک قرار داده است، اگر واقعا احراز شد که مولا اعمال مولویت کرده درچنین مواردی فرق ندارد که ما این را به دلالت التزامیه بفهمیم مثل آیه وضو و یا اینکه اخذ قدرت را به دلالت مطابقی بفهمیم، در هر دو صورت اگر قدرت منتفی شد دیگر ملاکی هم برای عمل باقی نمی ماند، لذا مرحوم نائینی می فرماید اگر کسی وظیفه اش تیمم بود ولی رفت و وضو گرفت این وضو باطل است. برای اینکه وضو مقید بود به قدرت، شارع فرموده اگر قدرت داشتی وضو بگیر و فرض هم این است که این مکلف قدرت نداشته است.

خلاصه ایشان می فرمایند که هر جا در لسان دلیل قدرت اخذ شد و ما آن را احراز کردیم چه از طریق دلالت مطابقی و چه دلالت التزامی، در اینجا اخذ قدرت در ملاک دخیل است و با رفتن قدرت ملاک هم از بین می رود، اما در جای که قدرت در لسان دلیل اخذ نشده باشد، در چنین جایی ما از اطلاق دلیل کشف ملاک می کنیم و ملاک را باقی می دانیم و از بین نمی رود، لذا در این جا می توان قائل شد عمل انجام شده دارای ملاک است لذا قابل تصحیح است.

به عبارت دیگر مرحوم نائینی می فرمایند که هر آنچه که در موضوع اخذ بشود ما آن را مفروض الوجود می گیریم، تا آن قید حاصل نشود حکم اصلا فعلیت پیدا نمی کند، حکم زمانی می آید که قید حاصل بشود، پس هرچیزی در موضوع اخذ شد، چه قدرت باشد، زوال خورشید باشد، بلوغ باشد، عقل باشد، هرچه که باشد، هرچی که در طرف موضوع اخذ بشود حکم دائر مدار آن است، لذا می فرماید که اگر قید از بین برود حکم هم خواهد رفت، بخلاف موارد که قید قدرت در آن اخذ نشده است، مثل اکثر احکام شرعیه که قدرت در آن ها اعتبار نشده است، شارع فرموده نماز بخوانید، روز بگیرید، زکات بدهید و ... در هیچ کدام در خطابی که برای آنها به کار برده قدرت را اخذ نکرده است، می فرماید در چنین مواردی می توان برای کشف ملاک به اطلاق خطاب آنها تمسک کرد، زیرا قید اگر در ملاک دخیل بود شارع آن را ذکر می کرد، حال که ذکر نکرده می فهمیم دخیل در ملاک نیست لذا به اطلاق تمسک می کنیم و ملاک را احراز می کنیم. اگر مکلف قدرت بر انجام آن را نداشت معنایش این نیست که ملاک ندارد.

بعد می فرماید که گفته نشود که درست است که قدرت در خطاب اخذ نشده است، ولی به حکم عقل هر تکلیفی مقید به قدرت است، زیرا در جواب گفته می شود درست است که عقل می گوید هر تکلیفی مقید به قدرت است، ولی عقل در مرتبه حکم می گوید نه در مرتبه موضوع، موضوع قیدی ندارد، اگر شارع می فرمود، در مرتبه موضوع اخذ می شد ولی وقتی عقل می گوید هر تکلیفی مقید به قدرت است این در مرتبه حکم است نه در مرتبه موضوع، بلکه موضوع مطلق است، هم شامل قادر می شود و هم شامل غیر قادر.

بعد می فرماید این بنا بر مسلک مشهور است که شرطیت قدرت را از حیث عقلی می دانند، اما بنا بر مسلک ما که عبارت از این است که شرطیت قدرت از نفس خطاب فهمیده می شود، باز هم می گوییم موضوع مطلق است و شامل قادر و غیر قادر می شود، و این حکم است که مقید به قدرت می شود. وقتی می گوییم بعث زمانی ممکن است که انبعاث هم ممکن باشد، این از لحاظ حکم است و الا موضوع مطلق است. لذا به اطلاق آن تمسک می کنیم و ملاک را کشف می کنیم.

بعد اشکالی بر خودشان مطرح می کنند و می فرماید ممکن است کسی بگوید همین که حکم مقید به قدرت شده، این صلاحیت و قرینیت دارد که موضوع را هم مقید به قدرت کند، و وقتی چنین صلاحیتی باشد ما شک می کنیم که موضوع مطلق است یا خیر، ممکن است مراد مولا این باشد که وقتی قدرت باشد ملاک هم باشد، و زمانی که قدرت نباشد ملاک هم از بین برود. جایی شما می توانید به اطلاق تمسک کنید که اگر قید را نیاورد نقض غرض بشود اینجا نقض غرضی پیش نمی آید، فرض شود اصلا قدرت دخیل در ملاک است و مولا هم بیان نکرده، مکلف قدرت ندارد مقید را اتیان بکند، وقتی قدرت ندارد ذکر قید قدرت اصلا نیازی نیست.[3]

مکلف الان قدرت ندارد و مولی هم بیاید و بگوید ای مکلف اگر قدرت نداشتی بدان که ملاکی وجود ندارد، خوب وقتی قدرت نداشتی اتیانی هم در کار نیست، مولی در جایی باید قید بیاورد که ممکن باشد.

بعد جواب می دهند که ما این صلاحیت را نمی توانیم بپذیریم، چرا؟ به خاطر این که این صلاحیت و قرینیت در مرحله موضوع اخذ نشده است و در مرحله ما دون موضوع اخذ شده است، و لذا نمی تواند موضوع را مقید بکند، این درست نیست زیرا قدرت در مرتبه لاحقه است و نمی تواند مرتبه بالاتر از خودش را قید بزند.

بعد می فرماید اما اینکه گفتید نقض غرض در جواب می گوییم اولا: نقض غرض در جایی پیش نمی آید که عدم قدرت از تکوین ناشی بشود، مکلف تکوینا قدرت نداشته باشد، در آنجا می گوییم مولا در این صورت قید را بگوید یا نگوید نقض غرضی پیش نمی آید، زیرا وقتی شخص قدرت ندارد دیگر نمی تواند عملی را انجام دهد، و لذا مولی هم نگوید مشکلی پیش نمی آید. اما فرض ما در جایی است که مکلف قدرت تکوینی دارد، ولی چون با یک فعل دیگری در تضاد است شرعا قدرت ندارد، و اگر مولا در اینجا قید قدرت را بیان نکند، و نگوید ای عبد من، اگر قدرت نداشتی ملاکی هم وجود ندارد، اینجا نقض غرض پیش می آید، چون ممکن است عبد بیاید این فعل را اتیان بکند در حالی که برای عملش ملاکی وجود نداشته است، لذا در این موارد نقض غرض پیش می آید. علاوه بر اینکه نقض غرض اصلا از مقدمات حکمت نیست. مقدمات اطلاق این است که باید مولا در مقام بیان باشد.

بنابراین با توجه به آنچه که تا کنون از مرحوم نائینی ذکر کردیم مشخص شد که ایشان ثبیت می کنند که اگر در خطاب قید قدرت اخذ نشد ما می توانیم تمسک به آن خطاب کنیم و بگوییم در صورت عدم قدرت شرعی هم دارای ملاک است، چطور؟ به اطلاق دلیل تمسک می کنیم زیرا در دلیل نفرموده اگر قدرت دارید فعل بر شما واجب است. همین که قید قدرت را ذکر نکرد می فهمیم حکم وجود دارد، ملاکش هم وجود دارد.

خلاصه بیان ایشان این است که از راه اطلاق خطاب می شود کشف ملاک کرد، به این بیان که اگر قدرت در لسان دلیل اخذ شد آنجا دیگر در صورت نبود قدرت، ملاک هم نیست، و در صورتی که مکلف فعل را اتیان کند باطل است، واگر قدرت در لسان دلیل اخذ نشد ما از راه اطلاق خطاب ملاک را کشف می کنیم. مثل نماز که اگر انجام دهد باطل نیست چون به حکم اطلاق دلیلش، دارای ملاک بوده است.

اشکال مرحوم خویی بر مرحوم نائینی

1.مرحوم خوئی یک اشکال روشنی را بر ایشان وارد می کند، می فرماید شما می گویید در جایی که قدرت در خطاب شرط نباشد و قید نباشد، تمسک می کنید به اطلاق دلیل برای اثبات اینکه ملاک وجود دارد، و همان ملاک را مکلف قصد می کند و عملش صحیح می شود، در حالی که در اینجا نمی توان برای کشف ملاک به اطلاق خطاب تمسک نمود، چرا؟

برای اینکه اطلاق مقدماتی دارد، و اولین آن این است که مولی در مقام بیان باشد، کی مولی در مقام بیان ملاک حکم است؟ مولی می خواهد حکم را بیان کند، وجوب را بیان کند، اما اینکه این عمل دارای ملاک است یا نیست در مقام بیانش نیست، به این توجه ندارد، حتی موالی عرفیه خیلی از اوقات به ملاک امر و نهی خود توجه ندارند، لذا مولی در مقام بیان خودِ حکم است، اما در مقام بیان ملاک است این را از کجا بگوییم؟

اصلا ملاک در بسیاری از موارد، مورد توجه آمر نیست، البته ملاک در مقام ثبوت وجود دارد و ما منکرش نیستیم ولی در مقام اثبات می توان قائل شد که مولی زمانی که حکم را بیان کرده ملاکش را هم بیان نموده است؟ آمر همیشه به ملاک توجه ندارد بلکه در مقام بیان تکالیف است، اینطور نیست که هرکسی دستور صادر کند به ملاک آن هم توجه داشته باشد.

سوال وجواب

در این جا فرق است بین موالی عرفیه ای که دستوراتی صادر می کنند و به ملاکات آن توجه ندارند و از آن غافل اند و بین مولا حقیقی که عالم به امور است، مولی حقیقی به ملاکات حکم هم توجه دارد.

جوابش این است که ما نمی گوییم مولا عالم به ملاکات نیست بلکه می گوییم در مقام بیان ملاکات نیست بلکه دارد تکالیف شرعیه را بیان می کند و نمی توان گفت که مولا زمانی که دارد تکالیف شرعیه را بیان می کند از اطلاق کلام او می توان ملاک را هم کشف نمود زیرا اصلا مولا در مقام بیان ملاکات احکام نیست.

سوال و جواب

لازمه بیان احکام این است که این احکام و تکالیف دارای ملاک اند وگر نه مولا آنها را اصلا جعل نمی کرد، جعل احکام تابع مصالح و مفاسد است تابع ملاک است، نمی شود مولی حکمی را بگوید که دارای ملاک نیست. جوابش این است که آقای خوئی این را جواب داده که در ادامه بیان می کنیم.[4]

لذا خدای تعالی در مقام بیان احکام است نه در مقام بیان ملاکات آن، پس اینکه مرحوم نائینی فرموده با تمسک به اطلاق می توان ملاک را کشف کرد صحیح نیست.

2.یک اشکال دومی هم مطرح می کنند و آن اینکه اگر هم بپذیریم که مولا در مقام است، در مقام بیان آن چیزی است که اراده جدی نسبت به آن دارد، اینجا مولا نسبت به غیرمقدور اراده جدی ندارد، مولی در مقام بیان چیزی است که به آن اراده جدی دارد، الان در محل بحث ما مولا به عمل مضاد اراده جدی دارد؟ نه ندارد، بلکه به انقاذ غریق اراده جدی دارد و مکلف باید آن را انجام دهد.

بعد می فرمایند اینکه مرحوم نائینی فرموده قدرت در مرتبه حکم اخذ شده نه در مرتبه موضوع، این هم درست نیست، بالاخره این از انقسامات اولیه هست یا ثانویه؟ از انقسامات اولیه است، چون از انقسامات اولیه است معنا ندارد که مولی در مرتبه موضوع توجه نداشته باشد که این موضوع شامل قادر است یا شامل غیر قادر هم می شود. اهمال، نسبت به قید قدرت معنا ندارد، بالاخره در مقام ثبوت، این فعل دو قسم دارد، یا قدرت بر انجامش هست یا نیست، مکلف یا قادر است یا نیست. پس جواب صحیح این است که مولی در مقام بیان ملاکات نیست تا به اطلاق کلامش اخذ شود.

3.بعد می فرمایند ممکن است مراد مرحوم نائینی این باشد که از راه ملازمه پی می بریم به اینکه ملاکی هم هست، بعد می گویند این هم صحیح نیست زیرا تا وجود ملزوم احراز نشود نمی توان از راه ملازمه به لازمه آن پی برد، تا ملزومی در کار نباشد نمی توان به لازم آن پی برد، در اینجا تا وجوب احراز نشود نمی توان به لازمه آن هم که وجود ملاکش باشد پی برد، در اینجا ما امر را نتوانسته ایم ثابت کنیم امر فعلیت ندارد، امری در کار نیست، شما خواستید از راه اطلاق خطاب ملاک را کشف کنید بگویید وجوب نیست ولی ملاکش هست، اصلا وجوبی در کارنیست، امری نداریم، لذا ملاکی هم وجود ندارد. پس راهی برای کشف ملاک از این طریق وجود ندارد، ما باید برویم سراغ امر، باید امر درست کنیم، راه تصحیح امر هم یا همان راهی است که مرحوم محقق ثانی فرموده اند، یا راهی است که دیگران فرموده اند و نامش ترتب است، در محل بحث بدون امر نمی توانیم به ملاک برسیم. به نظر ما فرمایش مرحوم خوئی صحیح است. والحمدلله رب العالمین.