درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: مسائل مستحدثه/ماهیت پول و احکام آن /تعريف پول و تغییر برخی ویژگی های آن

تعريف پول

بحث در تعریف و ماهیت پول بود. با خصوصیاتی که برای پول از نظر عملکرد ذکر شد، می‌توان پول را چنین تعریف کرد: پول مالی است که به وسیله اعتبار دارای خصوصیات پنجگانه یا ششگانه باشد. وقتی می‌گوییم مال است به ماهیت آن اشاره می‌کنیم و مال را با همان پنج ویژگی که قبلاً در تعریف آن ذکر شد در نظر داریم. پول مالی است که به وسیله‌ی اعتبار، دارای خصوصیاتی باشد که قبلاً ذکر کردیم؛ یعنی سه خصوصیتی که آقای کینز گفته و نیز چند خصوصیتی که بعد از آن ذکر شد. البته این خصوصیات درباره پولی است که در اختیار دولتها بوده و تاکنون رواج داشته است.

تعريف پول اعتباری

بر این اساس می‌توانیم پول اعتباری یعنی اسکناس‌های موجود را چنین تعریف کنیم: پول اعتباری مالی است که دارای وظایف پنج‌گانه یا شش‌گانه باشد؛ یعنی وسیله مبادله باشد، معیار سنجش باشد و ذخیره ارزش باشد و وسیله پرداخت دین ناشی از ضمان باشد و ابزاری برای اجرای سیاست‌های اقتصادی دولت و توزیع مجدد ثروت باشد و نیز غیر از وسیله‌ی مبادله بودن، منفعت ذاتی دیگری نداشته باشد.

این قیدی که در آخر آوردیم، پول‌های غیراعتباری مانند پول کالایی و پول فلزی را خارج می‌کند زیرا خصوصیات پنج‌گانه در پول‌های دیگر هم بود. طلا و نقره هم اگر بخواهد پول شود باید با اعتبار، دارای این خصوصیات باشد، اما پول‌های اعتباری خصوصیت دیگری نیز دارند و آن اینکه غیر از وسیله‌ی مبادله بودن، منفعت ذاتی دیگری ندارند. برای آنکه تعریف روشن‌تر شود می‌توانیم اضافه کنیم که توسط قوه حاکمه و دولت ایجاد شده باشد.

بارزترین اشکالی که بر این قيد اخیر (وسیله اجرای سیاستهای دولت باشد و توسط قوه حاکمه ایجاد شده باشد) وارد است این است که در رمز ارزها این مطلب نقض شده است زیرا رمز ارزها دیگر وسیله اعمال سیاست‌های اقتصادی دولت نیستند و توسط قوه حاکم ایجاد نمی‌شوند. پس یا باید قید دیگری را اضافه کنیم و بگوییم «یا بدون اتکا به قدرت مرکزی مورد پذیرش عموم قرار گرفته باشد» یا از برخی از خصوصیاتی که ذکر کردیم دست بکشیم. بگوییم «پول مالی است که به وسیله اعتبار دارای خصوصیاتی است»، اما خصوصیاتی که مربوط به دولت و قوه حاکمه است را حذف کنیم و به جای آنکه بگوییم «توسط قوه حاکم ایجاد شود» بگوییم «مورد پذیرش عموم واقع شود».

كدام ویژگیهای پول قابل تغییر است؟

به دنبال این تعریف، بحثی مطرح می‌شود که کدام ویژگی‌ها را می‌توان از پول تجرید کرد؛ مثلاً وسیله مبادله بودن یا ذخیره ارزش بودن را از آن جدا کنیم، و اگر بتوانیم جدا کنیم آیا باز هم پول باقی می‌ماند؟ مثلاً الآن بنده شنیده‌ام که در اینترنت ملک مجازی می‌فروشند، یعنی فضایی را در اینترنت ایجاد می‌کنند و آن را در مقابل پول، در اختیار دیگری قرار می‌دهند و رمزی دارد که فقط خودش می‌تواند از آن استفاده کند. این، ویژگی اول پول یعنی وسیله مبادله بودن را ندارد ولی ذخیره ارزش هست. بنابراین باید بحث کنیم که کدام یک از ویژگی‌ها از پول می‌تواند تجرید شود و اگر جدا شد آیا باز می‌توان به آن پول گفت یا نه؟ آیا مال هست یا نه؟

ممکن است بگوییم وسیله مبادله بودن را نمی‌توان از پول گرفت و اگر بگیریم دیگر پول نخواهد بود؛ مثل ملک مجازی که در اینترنت می فروشند، ممکن است مال درباره آن صدق کند ولی پول نیست.

اما آیا دیگر خصوصیات را می‌توان از پول تجرید کرد یا نه؟ ظاهراً می‌توان تجرید کرد؛ مثلاً پولی باشد که وسیله مبادله باشد، ولی ذخیره ارزش نباشد، مانند پولی که آقای مشکین پیشنهاد کرده (پول ممهور مدت دار) و خصوصیتش این است که اگر خرج نشود باطل می‌شود؛ لذا وسیله مبادله است ولی ذخیره ارزش نیست.[1]

ویژگی‌هایی که گفته شد باعث می‌شود که در پول، منفعت ایجاد شود زیرا منفعت پول وابسته به وسیله مبادله بودن است چون پول منفعت ذاتی ندارد. حال باید بررسی کنیم که این ویژگی‌ها از کدام خصوصیت مال نشأت می‌گیرند؟ به نظر می‌رسد که از ویژگی دوم مال یعنی «مورد رغبت بودن» نشأت می‌گیرند. مورد رغبت بودن است که باعث می‌شود پول، وسیله مبادله پول و معیار سنجش و ذخیره ارزش باشد و ویژگی‌های دیگر را داشته باشد.[2]

ویژگی دوم مال یعنی «مورد رغبت بودن» یک مفهوم تشکیکی است که دارای نوسان بوده و بالا و پایین می‌شود. بنابراین بحث واقع می‌شود که این مفهوم تشکیکی که حالت ثبات ندارد، چه تاثیری در ماهیت پول خواهد داشت. ما می‌گوییم چون همه ویژگی‌های پول ناشی از این مفهوم تشکیکی است، پول هم ماهیت تشکیکی پیدا خواهد کرد، به خلاف خود مال که همه ویژگی آن «مورد رغبت بودن» نبود و منفعت ذاتی هم داشت، اما پول چون همه ویژگی‌های آن به این مفهوم تشکیکی باز می‌گردد، خودش ماهیت تشکیکی پیدا می‌کند و باید ببینیم این ماهیت تشکیکی چه تاثیری در احکام پول خواهد داشت. الحمد لله رب العالمین