درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: معاملات/ بانکداری اسلامی / چالش های بانکداری

راجع به بحث بانکداری ، در نظر داریم ان شاء الله مباحث را راجع به عقودی که در بانک ها هست ، حدوداً 15 نوع عقد هست که در بانک ها به صورت یک نواخت اجراء می شود ؛ عقد قرض الحسنه ، عقد مضاربه ، عقد مشارکت مدنی ، عقد اجاره به شرط تملیک ، و عقود دیگری که هست . متن خام این عقود را بررسی کنیم که طبق بخشنامه بانک مرکزی همه بانک ها این فرم عقدنامه ها را به صورت یکسان اجراء می کنند .گفتم اگر به صورت کلیات پیش برویم ، اثر عملی اش کمتر باشد ولی اگر از همین عقودی هست ، روی موارد اینها بحث کند، شاید اثر عملی اش بیشتر باشد. مثلاً این عقد در این بندش از نظر فقهی اشکال دارد و روشن شدن این مطلب بسیار مفید است.

ولی قبل از ورود به بحث ، نکاتی و کلیاتی عرض می شود و سپس وارد بحث می شویم. آن کلیات راجع به مشاکل، مسائل ، یا به تعبیر امروزی چالش های بانکداری اسلامی هست. عمده چالش های بانکداری اسلامی دارند ، چه چیزهایی هستند؟ این ها را ما در 17 مورد عنوان بندی کرده ایم .

چالش های بانکداری اسلامی

چالش اول : ربوی بودن معاملات .

اسلام اقتصادش روی نفی ربا هست ، ولی این بانکداری اسلامی که الان وارد شده است ، نتوانسته خودش را از ربا نجات بدهد. مثلاً خودش را بیار ولی اسمش را نیار شده است. از حقیقت ربا نجات پیدا نکرده است. این مهم ترین مشکله ای هست که هم از نظر علمی اقتصاد را تهدید می کند و هم از نظر شرعی از گناهان کبیره است. حلش هم به دو نوع است ؛ یا به صورت شکلی صورت می گیرد ممکن است در بانکداری اسلامی تا حدودی این انجام گرفته باشد ولی حل محتوایی صورت نگرفته است.

چالش دوم : خلق پول / انشاءُ المال

خلق پول به این تعبیر می شود که وقتی یک کسی پولش را در بانک به ودیعه گذاشت و بانک هم یک مبلغی دارد. اینجا از نظر قانونی باید یک درصدی(بین 10 تا 12%) از این را که به آن ذخیره قانونی می گویند ، باید در نزد بانک مرکزی بگذارد. و بقی را می تواند قرض بدهد.اگر 100هزار تمان پول داشت ، 10 هزار تومانش را پیش بانک مرکزی می گذارد و مابقی را می تواند قرض بدهد. و فرض کنید که سیستم بانکی کشور یکی هست . آن کسی که 90 هزار تومان را قرض گرفته که نمی خواهد در گاو صندوق خانه اش نگه دارد . آن هم یک چیزی می خرد و دوباره پول به بانک بر میگردد. باز 10% از آن را بانک باید نگه بدارد و دوباره بقیه اش(81هزارتومان) هم می تواند قرض بدهد. این یک فرمولی دارد که فرض کنید 100 هزار توانش می شود 500 هزار توان یعنی اگر همه ی افراد بخواهند پولشان را از بانک بگیرند ، بانک ندارد چون فقط همان ذخیره بانکی را دارد. ولی به یکباره همگی مراجعه نمی کنند ولی اگر مراجعه کردند ، قانون هست که بانک مرکزی موظف است اگر بانک ها ذخیره جزئی خودشان را داشته باشند ، اگر یک وقت نیاز شد ، ما (بانک مرکزی) آن را تامین خواهیم کرد. طبق این قانون، بانک 100 هزار تومان را 500 می کند. با این کار در واقع به بازار 500 هزار تومان قدرت خرید وارد شده است و وقتی قدرت خرید بالا برود ، قطعاً تورم پیش می اید و پول ارزشش از بین می رود.

پس این خلق ثانویه پول ، چند برابر آن پول واقعی می شود . باعث می شود که یک عده ای سرمایه دار و برخوردار شوند و یک عده هم قدرت خریدشان کم می شود. بنابراین یکی از مشکلات بانکداری همین خلق پول است. و در تعریف بانک می گویند که بانک جای خلق پول است .

چالش سوم : شخصیت قانونیه

چالش چهارم : عدم مالکیت دولت ها

چالش پنجم : پولشویی

کسانی که اموال نامشروع به دست آورده اند یا از دزدی یا از دزدی و اختلاس ، یا کسانی که خمس و زکات اموالشان را نداده اند، و به تعبیری اموالشان با حرام مخلوط است ، پول را در بانک می گذارند و از این بانک به آن بانک و از بانک به آن بانک ، بعداً مشخص هم نمی شود که این پول از کجا آمد و به کجا رفت . این تعبیر به پولشویی می شود .

چالش ششم : تأخیر ادای دیون

یک عده ای هستند که قرض می گیرند ولی به بانک بر نمی گرداند و بانک هم تعهداتی دارد و اموال دیگران در دستش هست . اگر بیشتر از آن شخص گرفته شود ، ربا می شود و اگر هم نگیرد ، این ضرر تأخیر را چه کسی جبران بکند؟ این مشکله ای هست. البته بانک های ربوی چند برابر ربا می گیردو آن شخص مجبور است که سر موقع تحویل بدهد. ولی در بانکداری اسلامی این مشکله وجود دارد.

چالش هفتم : محل مصرف پول ها

مثلاً ممکن کسی از بانک وام بگیرد و با این پول قمارخانه یا... بسازد و بانک وسیله می شود که کارهای خلاف گسترش پیدا کند.شناسایی این افراد با این گستردگی بسیار سخت است.

چالش هشتم : معاملات جدیده

چالش نهم : عدم پایبندی به عقود نه از طرف بانک نه از طرف مراجعه کننده

چالش دهم : فاصله گرفتن بانک ها از هدف تاسیس خودشان

بانک های اسلامی از آن غرضی که برای آن تاسیس شده اند؛ مانند مشارکت ، مضاربه و... از آنها خارج شده اند و به جایی که پول با درآمد ثابت می دهند تبدیل شده اند ، البته تحت عقود اسلامی همانند مرابحه این کار را می کنند.

چالش یازدهم : عدم وجود معدل رِبح

بانکداری اسلامی هم همانند بانک های خارجی مجبوراً معدل ربح خودشان بر اساس بانک های بین المللی اعلام کنند نه بر اساس آن سود و زیان واقعی .

چالش دوازدهم : نبود طرح جامع برای تجهیز منابع و تخصیص منابع

چالش سیزدهم : عدم اطلاقات دقیق از سود و زیان

چالش چهاردهم : تبدیل بانک ها به بنگاه و محل تجارت و کسب

این ها از مشکلات بانکداری اسلامی هست که بیان شد و شخصیت حقوقی و مالکیت دولت را ما تا به حال بحث کردیم ولی هنوز تعدادی از آن مانده است که برخی از این مشکلات به این آسانی نیست. یکی از آسان ترین مشکلات تعیین نوع قرارداد ها بود که ما همان را پیگیری می کنیم .