معنای هیأت در مرکّبات ناقصه و انشائیّه

مروری بر مباحث گذشته

 بحث ما راجع به مرکّبات تامّة تمام شد و وارد بحث مرکّبات ناقصه شدیم؛ گفته شد که مفاد این مرکّبات یا صفت و موصوف هستند، مثل: «زيدٌ العالم» یا مضاف و مضافٌ اليه هستند، مثل: «غلام زيد». این مرکّبات در حکم مفردات هستند، يعني حکايت تصوريّه دارند. مثلاً «زيد» از مفردات است و با گفتن آن، انسان یک معنا را تصور ميکند. چه بگویي: «زيد»‌ يا بگویي «زيدٌ العالم» یا «غلام زید»، همه مفاد تصوري دارند. از آنجا که حکايت اینها، تصوريّه است، متّصف به صدق و کذب، هم نميشود. يعني احتمال صدق و کذب در اینها نیست.

به عبارت ديگر هيأت در مرکّبات تامّه مانند: «زيدٌ عالمٌ» حکايت از تحقق شيئ ميکند و در قضیه «زيدٌ ليس بعالم» حکايت از لاتحقق شيئ ميکند. ولی در عبارت «زيدٌ العالم» حکايت از تحقّق شیئ نیست و صرفاً يک معناي تصوري به ذهن می‏آید؛

 ما در مورد قضایای مرکّبه تامّه گفتیم که این قضایا، دو قسم هستند؛ گروهی از هوهويّت حکايت ميکنند، که قضاياي غيرمؤوّله هستند و گروهی بر نسبت میان موضوع و محمول دلالت دارند که قضایای مؤوّله هستند. یعنی قضایای غیرمؤوّله، از تحقق شيء يا لا تحقق حکایت می‏کند و قضایای مؤوّله از نسبت حکایت می‏کنند. پس حکایت همه مرکّبات تامّه، تصديقيّه است، ولي مرکّبات ناقصه، دلالتشان تصوريّه است.

حکایت تصوریّه هم دو نوع است؛ دلالت هوهویِّت تصوریّه و دلالت نسبی تصوریّه. صفت و موصوف‏ها، دلالت بر هوهويّت تصوريّه دارند. يعني عبارت «زيدٌ العالم» از يک معناي تصوّري حکایت می‏کند که اين معناي تصوري، هوهويّت است. مدلول این عبارت، هوهويّت تصوري است. لذا اگر شما بخواهيد این حکایت تصوّری را که ناقص است، به حکایت تصديقيه تبدیل کنید، باید صفت را بر موصوف حمل کنید. مثلاً به‏جای «زيدٌ العالم» بگویید: «زيدٌ عالمُ». همان‏طور که می‏بینید، حمل صفت بر موصوف، بدون اينکه تخلّل اداتي بشود، تحقّق یافت. پس مرکّبات ناقصه، بر هوهویّت تصوريّه دلالت دارند، نه ثبوت هوهویّت در خارج.

 مرکّبات ناقصه‏ای هم که به صورت مضاف و مضافٌ‏اليه می‏آیند، مانند: «غلام زيدٍ»، تصوّراً دلالت بر نفس ربط و اضافه ميکنند. دلالتشان به «نفس ربط» و «تصوری» است؛ نه اينکه مانند قضایای مؤوّله، بر تحقّق ربط و نسبت دلالت داشته باشند. این مرکّبات فقط از «نفس نسبت» و ربط حکايت می‏کنند، نه تصديق ربط. در اينجا اگر مضافٌ اليه بخواهد بر مضاف حمل شود و یک مرکّب تامّه بسازد که دلالتش تصدیقی است، باید یک حرف و اداة تخلّل بیابد. مثلاً عبارت «غلامُ زيدٍ»، به «زيدٌ له الغلام» یا «الغلام لزید» تبديل می‏شود. لذا وقتی که قضیه تصوریّه، دلالتش از نسبت باشد، برای تبديل به مرکّب تام، نیازمند تخلّل حروف است.

پس اگر بخواهیم بحث را تا اینجا جمع بندی کنیم باید بگوییم: حکايت قضایای ناقصه مانند حکایت مفردات بوده و حکايت تصوريّه دارند. اين جملات ناقصه هم مانند قضایای تامّه به دو قسم تقسيم مي‏شوند: تصوّر هوهويّت و تصوّر نسبت. البته جملات تامّه از يک معناي تصديقي حکایت می‏کنند و جملات جملات ناقصه از یک معنای تصوّری حکایت می‏کنند.

فرمایش آقاضیاء درباره تفاوت هیأت‏ها

 مرحوم آقاي آقاضياء(رضوان‏الله‏تعالي‏عليه) در اینجا مطلبی دارند و ميخواهند بين هيأت طارئه بر مرکّب ناقص و تام فرق بگذارند. ايشان ميگوید: اینها از وجوه مختلفی با هم فرق دارند. درباره وجه اوّل افتراق مي‏فرمايند: آن هيأتي که مخصوص مرکّب ناقص است، حکايت از نسبت ثابتي مي‏کند که اعتبار مي‏شود؛ حال مي‏خواهد قيد موضوع باشد يا محمول. ایشان برای این حرف خود مثال مي‏زند و می‏گوید: در عبارت «زيدٌ العالم» هیأت طارئه قيد موضوع است، یعنی کأنه عالم بودن را برای زید که موضوع است، ثابت می‏کند. از طرفی در عبارت «زیدٌ غلام عمروٍ» هیأت قید محمول است، یعنی «زيد» غلام عمرو است و «غلام عمرو» محمول است. ايشان مي‏گوید: هیأت طارئه بر مرکّب تام، حکايت از ايقاع نسبت مي‏کند، مثل «زيد ٌ قائمُ».

 بعد هم ایشان مي‏گوید: انسان بالوجدان مي‏بيند که متکلّم، موضوع را عاري از نسبت اراده کرده و محمول را برای موضوع اثبات نکرده است. لذا متکلّم در مرکّبات تام آن نسبت را بين موضوع و محمول به سبب حمل، ايقاع مي‏کند. به همين عنايت است که مفاد ترکيب ناقص، متأخر از تامّ بوده و در طول مفاد ترکيب تامّه است. حرف ایشان «تأخر وقوع از ايقاع» است.

 ايشان راجع به مرکّبات ناقصه مي‏فرمايند: اینها حاکي از نسبت ثابته هستند. این يعني چه؟ قضیه و عبارت، در مرکّبات ناقصه مثل «غلام زيد» حاکي از نسب ثابته است یعنی چه؟ این نسبت ثابته چیست؟ اگر مراد ایشان از نسبت ثابته، آن نسبت ثابته واقع بر اثر «نفس الامر» و «خارج» باشد، حرفشان اشکال دارد. این احتمال با ظاهر مقابله ایشان هم مطابقت دارد، چون بعد هم می‏فرمایند: این قضایا می‏خواهند همین نسبت را ايقاع کنند.

بررسی فرمایش مرحوم آقاضیاء

 سؤال ما از ایشان این است که آیا حکايت از واقع، امری تصوري است؟ امر حکايت از واقع، امری تصديقي است و تصوري نيست. گاهی مي‏پرسند: «محکي» مرکّبات تامّه چیست؟ پاسخ این است که امری تصديقي است. امّا اگر بگویند: محکي مرکّبات ناقصه چيست؟ باید گفت: امری تصوري است. پس اين‏که ایشان مي‏فرمايد: این قضایا، حاکي از نسبت‏های ثابته هستند؛ ولی حکايت از واقع، تصديق است.

 از طرفی دیگر، ما در باب مرکّبات تامّه گفتيم: این‏طور نيست که در همه مرکّبات تامّه از نسبت حکايت کنند. در بعضي از آنها حکايت از هوهویّت است و در بعضي حکايت از نسبت است. اين‏طور نيست که همه قضایای تامّه هم حکایت از نسبت کنند. لذا اين فرمايش ايشان مبنی بر این‏که باید بین هیئات طارئه بر مرکّب تام و ناقص به این نحو فرق گذاشت، درست نیست.

 آیا هیأت طارئه در مرکّبات ناقصه، چه قید موضوع باشد و چه قید محمول، از نسبت ثابته حکایت می‏کند؟ و آیا هیأت طارئه در مرکّب تام، حکايت از «ايقاع نسبت» مي‏کند؟ مثلاً «زیدٌ قائمً» آیا از ايقاع نسبت حکایت مي‏کند يا از وقوع نسبت بين اين دو در خارج حکایت می‏کند؟ به قول ايشان ايقاع علّت است و وقوع معلول آن است. آیا شما بین ایقاع و وقوع فرق نمي‏گذاريد و منظورتان این است که در مرکّب تامّه، همیشه از «ايقاع نسبت» حکایت می‏شود و در مرکّبات ناقصه، از «وقوع نسبت» حکایت می‏گردد؟

 سؤال دیگر این است که آیا شما قبول دارید که «ايقاع نسبت» امري است که مربوط به متکلّم است؟ سؤال ما این است که آیا متکلّم در زمان تکلّم، به این مسأله توجه دارد که «الآن دارد بین موضوع و محمول، ايقاع نسبت مي‏کند» یا به این مسأله توجه دارد که «نسبت در خارج وجود دارد و او دارد از آن خبر می‏دهد»؟ آیا متکلّم به هنگام سخن گفتن و به کار بردن جملات تامّه، از این مسأله غفلت دارد که با این جملات و مرکّبات تامّه دارد چه کار مي‏کند؟ واقعیّت این است که تمام توجه او به وقوع نسبت در خارج است و او می‏خواهد با این عبارات از آن واقع، خبر داده و آن را حکايت کند. توجه او به ایجاد نسبت نیست، بلکه به حکایت از نسبت موجود است. بنابراين فرقي که ايشان میان اینها می‏گذارند تمام نيست. دیگر بیشتر از این روی فرمایش ایشان متوقّف نمی‏شویم.

معنای هیأت در مرکّبات انشائیّه

 بحث دیگری که اساسي است و به درد ما مي خورد، این است که وضع در هیأت جملات انشائیّه را بررسی کنیم. آقايان بحثي را نسبت به جملات انشائيه مطرح مي‏کنند که جملات انشائيه دو قسم هستند؛

جملات انشائيه‏اي که در باب عقود و ايقاعات به کار مي‏رود. جملات انشائیه‏اي که در باب اوامر و نواهي به کار مي‏رود. جمله‏هايی مثل: «افعل» و «لاتفعل».

 بحث در اوامر و نواهی، بحث مفصلي است که ما بعد مستقلّاً وارد آن مي‏شويم. لذا در این جلسه فقط به بررسی بحث در مورد قسم اوّل می‏پردازیم. بحث در مورد این است که هيأت جملات انشائيه در باب عقود و ايقاعات چیست. آقایان مي‏گويند: این هیأت‏ها آلتی هستند براي ايجاد یک سری امور اعتباري که انسان محتاج به آنها است. مثلاً فرض کنيد وقتی متکلّم برای انجام یک معامله می‏گوید: «بعتُ» به سبب این هيأت ماده «بعتُ» ایجاد می‏شود، يعني حقيقت بيع که از حقایق اسميه‏اي و ذات اضافات است،[1] ایجاد می‏شود.

 هیأت «بعتُ» ماده بیع را که یک حقیقت اسمیّه است، انشاء مي‏کند. اين حقيقت هم خودش یک حقيقت اسميه از ماهيت اعتباريه، بوده و داراي اضافات است. حتي وقتی «تاي آخر» بعتُ را مي‏گوید، مي‏خواهد بیع را به خودش منتسب کند و بگوید: من این امر اعتباری را ايجاد کردم؛ من فروختم. ‌

بنابراين معناي هيأت در اين جملات و کلمات انشائيه،[2] «نفسِ ايجاد» و صِرف «تعلّق محض اضافه» بين فاعل و فعل است. همان‏طور که در باب تکوین، ایجاد به‏وسیله «کن فيکون» است، در اینجا هم که سخن از امور اعتباری است، ایجاد به‏وسیله انشاء است. من دارم اين ماهيت را در وعاء اعتبار ايجاد مي‏کنم. ماهيت هم دارای اضافات است، یعنی يک سر آن به ثمن، سر دیگرش به مثمن و سر دیگرش به بايع متّصل است.

 فرق این «بعتُ» با «بعتُ‌ خبري» اين است که «بعتُ خبري» از نفس ایجاد حالت در خارج، حکايت مي‏کند. مثل: «ضربتُ» که این فعل حاکي از «ايجاد تکويني ضرب» است. امّا «بعتُ انشائی» از نفس ايجاد در وعاء اعتبار حکایت می‏کند. اين يک تفسير و توضيحي براي جملات انشائيه‏اي بود که در باب عقود به کار مي‏رود.

 حالا بحث در مُنشَأ و مفاد این انشائات در باب عقود و ايقائات است، که مُنشأ اینها چيست؟ بحث ما تا اینجا مربوط به انشاء بود که گفتیم: «هیأت بعتُ» براي انشاء و ایجاد معنا در وعاء ذهن به کار گرفته می‏شود. «هيأت آلتٌ للايجاد و انشاء»؛ حال مُنشأ در باب اين صنف از جملات چيست؟

 مُنشأ چهار قسم است. من اينها را به صورت منظم می‏گویم که مجبور به تکرار نشوم.

قسم اوّل؛ در بعضی از جملات انشائیّه، مُنشأ «ایجاد هوهويّت در وعاء اعتبار» است. مثلاً ‌در باب عتق این جمله هست که: «انتَ حرٌّ لِوجه الله». متکلّم با این جمله دارد انشاء می‏کند؛ يعني می‏خواهد بگوید: تو همان فرد آزاد هستي! تو هماني! تو آزادي! قضیه در اینجا هوهويّت است، امّا هوهویّت اعتباری. درباب ایقاعات داریم: «انتِ طالق». یا در جای دیگر داریم: «أنا ضامن» در اینجا هم موضوع، مصداق محمول قرار مي‏گيرد.

 ما در مرکّبات تامّه داشتیم که «زيدٌ انسانٌ» و گفتیم: موضوع، مصداق محمول بود. در اینجا هم بعد از اتمام کلام، در وعاء اعتبار یک «این همانی» توس متکلّم ایجاد می‏شود. چون اين امور، اعتباري است لذا آثارش هم اعتباری است، لذا هوهويّت هم انشائی و اعتباری است.

قسم دوم؛

مُنشأ و قصد در بعضی از جملات انشائیّه، «ايجاد اضافه» و «کُنِ ربط در وعاء اعتبار» است.[3] متکلّم با این جملات، قصد مي‏کند که ربط را در وعاء اعتبار ايجاد کند. مثلاً می‏گوید: «مَن ردَّ ضالَّتي فَلَهُ هذا الدّينار». متکلّم با این جمله ربط و نسبت را انشاء می‏کند؛ یعنی می‏گوید: هر کس گمشده مرا بیابد و به من بازگرداند، این دینار، در ظرف اعتبار و ذهن، برای او است. نسبت در این جمله، «کون دينار براي آن شخص» است. حرف «لام» هم بر این ربط دلالت می‏کند.

قسم سوم؛ گاهی هم قصد متکلّم از جملات انشائیّه، «انشاء يک ماهيّت ذات اضافه» است که ما در باب بيع آن را توضیح دادیم و گفتيم که «بعتُ» ذات اضافات است، یعنی اضافات بیع، ثمن، مثمن، بايع و مشتري است. در باب اجاره، موجر و مستأجر، اجرت و ... هم همين‏طور است و که متکلّم انشاء يک ماهيّت ذات اضافه را در وعاء اعتبار قصد مي‏کند. ابزار این انشاء هم، هیأت است.

قسم چهارم؛ متکلّم «عهده‏داري» را قصد مي‏کند. یعنی به تعبیر ساده قصدش از انشاء این است که چیزی را به گردن بگیرد. مثلاً در باب نذر یا‌ عهد می‏گوید: «لله عليَّ کذا و کذا» و به وسیله این هیأت انشائیه، عهده‏دار یک امر می‏شود.

 در تمام اين چهار قسم که ما گفتيم، نظر به اين است که امري در وعاء اعتبار تحقق پيدا کند. چون تحقّق در آن ظرف داراي اثر است. آن امر اعتباري که به وسیله انشاء ایجاد می‏شود، دارای اثر است. پس همه این اقسام، در این امر مشترک‏اند که موجد یک امر اعتباری هستند، امّا وجه افتراقشان در این است که از نظر منشأ با یکدیگر مختلف هستند. یکی انشاء هوهويت در عالم اعتبار است؛ یکی انشاء ايجاد رابطه و اضافه در اعتبار است؛ یکی انشاء ماهيت اعتباري ذات اضافات است و آخری هم انشاء عهده‏داري است.

 من دیگر بحث را ببندم؛ بنابراین ما این مطالب را فهرست وار گفتیم که جملات انشائيه در باب عقود و ايقاعات چه کار مي‏کند و محصول کارش هم چه مي‏شود.

[1] . اضافات این اسم عبارت‏اند از: ثمن، مثمن، بايع و مشتري.

[2] . اگر بخواهیم این کلمه «بعتُ» را به صورت جمله بگوییم، می‏شود: «بعتُ هذا بهذا!»

[3] . اوّلي مثل قضاياي غير‏مؤوّله بود و این مثل قضایای مؤوّله است. آن انشائيات بود، اين إخباريات است.