أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَالَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرين وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم أجمَعِين.

 بِسمِ اللهِ الرّحمَن الرّحِیم؛ اللّهم صَلِّ عَلَی محَمّدٍ وَ آلِ محمَّدٍ و اسمَع نِدائی إذا نادَیتُک و اسمَع دُعائی إذا دَعَوتُک و أقبِل عَلَیَّ إذا ناجَیتُک فَقَد هَرَبتُ إلیکَ وَ وَقَفتُ بَینَ یَدَیک.[1]

 مروری بر مباحث گذشته

 گفته شد که ماه مبارک رمضان، از یک سو ماه تلاوت کلام الهی ست که از مصدر وحی نازل شده است و از سوی دیگر، ماه راز و نیاز عبد با ربّ است که از آن تعبیر به دعا می‎کنیم. لذا ماه مبارک رمضان، هم ماه تلاوت قرآن است و هم ماه دعا است. بحث ما ‎راجع به دعا و مضامین ادعیه‎ای بود که انسان برای خود یا دیگران و در قالب دعاهای مأثوره و غیر مأثوره به کار می‎گیرد. دعاهای انسان به دو گونه مادّی و معنوی است که در معارف ما نسبت به امور مادّی، کفاف را به عنوان سقف آن مطرح کرده‏اند.

 ادعیه معنوی سقفی ندارند

 دعا در امور معنوی مقابل دعا در امور مادّی قرار می‎گیرد. بین حاجات دنیوی و اخروی تقابلی وجود دارد؛ به این صورت که در حاجات دنیوی مادّی ‎ سقف قرار داده‏اند و کفاف را مطرح کرده‏اند، ولی در امور معنوی این‏گونه نیست. در باب امور مادّی تعبیراتی نظیر «لَا تَكُنِ الدُّنْيَا أَكْبَرَ هَمِّكَ»[2] وجود داشت که «همّ» را «هدف» معنی کردیم. یعنی‎ دنیا را نباید به عنوان هدف در نظر گرفت؛ دنیا وسیله و ابزار است. لذا در راه زیاده‎طلبی دنیوی سعی و تلاش نکن.

 امور اُخروی در مقابل امور دنیوی، همان امور معنوی است که در آیات و روایات ما نیز وارد شده است. علی(علیه‎السلام) می‎فرماید: «اجعَل هَمَّکَ لِمَعَادِکَ».[3] معاد را هدف‎گیری کن. اگر می‎خواهی غصّه بخوری، برای قیامت غصّه بخور نه برای دنیا! در روایت دیگری نیز ایشان می‏فرمایند: «استَفرِغ جُهدَكَ لِمَعَادِكَ».[4] تمام تاتشت را بگذار برای آخرتت! باز در روایتی دیگر می‏فرمایند:«إنَّكُم إلَى الإهتِمَامِ بِمَا يَصحَبُكُم إلَى الآخِرَةِ أحوَجُ مِنكُم إلَى كُلِّ مَا يَصحَبُكُم مِنَ الدُّنيَا».[5] تمام کوششت را برای معاد بگذار؛ احتیاج شما به چیزهایی که همراه خود به آخرت می‎برید بیشتر از امور دنیایی و مادّی شما است.

 انسان برای آخرت خلق شده است

 در بحث امور مادّی گفتیم که انسان برای این‏که بتواند خودش را توجیه کند تا در دعاهایش به طور جدّی از خدا کفاف را بخواهد، باید نگرشش را نسبت به خلقت خود، دنیا و خلقت خودش در ارتباط با دنیا تصحیح کند. همین مسأله در امور معنوی هم مطرح می‏شود. علی(علیه‎السلام) می‏فرماید: «إنَّكَ مَخلُوقٌ لِلآخِرَةِ فَاعمَل لَهَا».[6] تو برای آخرت خلق شده‏ای؛ پس برای آن‏جا کار کن! از آن‏طرف هم می‏فرماید: «إنَّكَ لَن تَخلُقَ لِلدُّنيَا فَازهَد فِيهَا وَ أَعرِض عَنهَا».[7] تو برای دنیا خلق نشده‏ای؛ پس به آن دل مبند! در این روایات، ‎ مسأله خلقت انسان، خلقت دنیا، خلقت آخرت و رابطه خلقت انسان با دنیا و آخرت مطرح می‏شود.

 در امور دنیوی گفته شد که دنیا در دست تو عاریه است و می‎گذاری و می‎روی. تو در دنیا مهمان هستی و دنیا گذرگاه تو است، امّا آخرت برعکس است. در آیه شریفه‏ای که پیش از این نیز مطرح شد، این‏گونه آمده است: «يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرارِ».[8] دنیا متاع و ابزاری در دست تو است؛ امّا خانه و جایگاه اصلی تو، آخرت است. علی(علیه‏السلام) هم می‏فرماید: « الآخِرَةُ دَارُ مُستَقَرِّكُم فَجَهِّزُوا إلَيهَا».[9] آخرت خانه‎ای است که ‎در آن می‎مانید پس خود را برای آن آماده کنید.

 روایت دیگری از علی(علیه‎السلام) نقل شده است که حضرت فرمود: «فَاجْعَلُوا عِبَادَ اللَّهِ اجْتِهَادَكُمْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا التَّزَوُّدَ مِنْ يَوْمِهَا الْقَصِيرِ لِيَوْمِ الْآخِرَةِ الطَّوِيلِ»؛ کوششتان را برای توشه برداشتن از روزی که کوتاه است ـ‏یعنی دنیا‏ـ برای روزی که بلند است ـ‏یعنی آخرت‏ـ قرار دهید. «فَإِنَّهَا دَارُ عَمَلٍ وَ الْآخِرَةَ دَارُ الْقَرَارِ وَ الْجَزَاءِ».[10] زیرا دنیا محل عمل است و آخرت محل استقرار و جزادهی. روایات بسیاری در این باب آمده است. هدف همه این روایات تصحیح نگرش و بینش ما نسبت به آخرت و خودمان و ارتباط ما با آخرت است.

 خانه خودت را آباد کن!

 تو برای دنیا خلق نشده‏ای؛ بلکه برای آخرت خلق شده‏ای! دنیا خانه همیشگی تو نیست. تو در این نشئه مهمان هستی و از این‏جا خواهی رفت. در آخرت فنایی وجود ندارد و دار بقا است. اگر در خانه‎ای مهمان شدی، آیا آنجا را آباد می‎کنی یا خانه خودت را آباد می‎کنی؟! عقل می‏گوید برای آن خانه و نشئه‎ای که همیشه در آن هستی کار کن. انسان عاقل برای خودش کار می‎کند.

 در روایات بیان شد که برای امور مادّی‏ات سقف قرار بده، ولی در امور معنوی سقفی را بیان نکردند. آیا انسان سقفی برای منافع خودش می‎گذارد؟ خیر! برای آخرت هر اندازه هم کار کنی، باز هم کم است. پس طمعت را در راه آخرت به کار بینداز! حسّ زیاده‎طلبی حسّ بدی نیست، ولی راه را اشتباه آمده‏ای! باید این حس را در راه توشه‏گیری برای آخرت به کار بیندازی. اگر برای آخرت کار کنی، برای خودت کار کرده‏ای و بهره‎اش را خودت می‎بری. انسان عاقل این‏گونه کار می‏کند؛ به خلقت خودش و آخرت و رابطه خودش با خلقت آخرت توجّه می‎کند و به سادگی نتیجه‎گیری می‏کند.

 قیامت روز حسرت نیکوکار و بدکار

 یکی از اسامی قیامت «یوم الحسرة» است؛ یعنی روزی که انسان حسرت می‎خورد. پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) در روایت مفصّلی که در بحارالانوار نقل شده، خطاب به عبدالله بن‏مسعود می‏فرمایند: «يَا ابْنَ مَسْعُودٍ أَكْثِرْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَ الْبِرِّ فَإِنَّ الْمُحْسِنَ وَ الْمُسِي‏ءَ يَنْدَمَانِ»؛ ای ابن مسعود! به اعمال صالحت بیافزا؛ زیرا نیکوکار و زشت‏کار، هر دو در قیامت نادم و پشیمان هستند. چرا روز قیامت محسن و نیکوکار هم پشیمان می‏شود؟ زیرا امور معنوی سقف ندارد. «یَقُولُ الْمُحْسِنُ يَا لَيْتَنِي ازْدَدْتُ مِنَ الْحَسَنَاتِ»؛ نیکوکار در روز قیامت، حسرت می‏خورد و می‎گوید ای کاش به حسناتم در دنیا افزوده بودم! پشیمان است که چرا به آخرتش نیافزوده است. «وَ يَقُولُ الْمُسِي‏ءُ قَصَّرْتُ»؛ از آن‏طرف، فرد بدکار هم می‏گوید پشیمان است که چرا کوتاهی کرده است. «وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ».[11] تصدیق این امر، قول و قسم خداوند است که قسم یاد می‏کند به آن مرتبه‎ای از روح انسان که او را نکوهش می‎کند.

 بنابر این، نه تنها برای امور معنوی سقف نگذاشته‏اند، بلکه به کثرت در آن نیز ترغیب کرده‏اند. اگر در امور دنیوی می‎خواهی دعا کنی، کفاف را رعایت کن؛ امّا نسبت به امور اخروی و معنوی هر چه زیادتر بخواهی بهتر است. بنابر این، هم دنیا بخواه و هم آخرت؛ امّا مراقب باش که در مضامین ادعیه‎ای که می‎خواهی به کار بگیری، مبادا در امور معنوی به سقفی بسنده کنی!

 برای سفر به آخرت آماده باش

 زین‎العابدین(صلوات‎الله‎علیه) در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان این دعا را از اوّل شب تا آخر شب مکرّر می‎خواندند: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي التَّجَافِيَ عَنْ دَارِ الْغُرُورِ وَ الْإِنَابَةَ إِلَى دَارِ الْخُلُودِ وَ الِاسْتِعْدَادَ لِلْمَوْتِ قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ».[12] بار خدایا، دوری‏گزیدن از خانه فریب دنیا و بازگشت به سوی خانه جاودانه آخرت را روزی من کن! این طرف نشئه دنیا است و آن طرف نشئه آخرت؛ خدایا آمادگی برای کوچ کردن از این نشئه قبل از فرا رسیدن مرگ را روزی من کن! استعداد برای کوچ هم در جایی مطرح می‏شود که توشه راه را به همراه داشته باشی.

 آخرین فرصت‏های باقی‏مانده از ماه غفران را دریابید

 در روایت نقل شده است که خداوند هنگام افطار شب‎های ماه مبارک رمضان در هر شب هزار هزار نفر را از آتش جهنّم نجات داده و آن‏ها را مشمول رحمت و غفران خود می‏کند. امام صادق(علیه‎السلام) می‏فرمایند: «مَنْ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ إِلَى مِثْلِهِ مِنْ قَابِلٍ إِلَّا أَنْ يَشْهَدَ عَرَفَةَ».[13] اگر کسی در ماه رمضان مشمول غفران الهی نشود، دیگر مشمول غفران نمی‎شود مگر این که در عرفه حاضر باشد.

 خوشا به حال کسانی که توانستند در این ماه مبارک رمضان بهترین بهره را از آن بگیرند که سرآمد بهره‎ها همین غفران الهی بود! خوشا به حال کسانی که توانستند خودشان را از معاصی و تبعات معاصی تطهیر کنند! همین پاکیزگی و برطرف کردن حجاب‏های ظلمانی، موجب می‎شود که دعاهای آنها زودتر به اجابت برسد. خوشا به حال آن کسانی که از این ماه رمضان توشه‏ای برای سفر آخرت خودشان تهیه کردند و بار خودشان را بستند و برای رفتن در آن خانه مستقر جاودانه مهیّا شدند! خوشا به حال آن‏هایی که خانه جاودانه خود در آخرت را آباد کردند! بکوشید تا از این مختصر وقتی که از ماه مبارک رمضان باقی مانده است، بهترین بهره را بگیریم و از کثافات و تبعات خطاها و معاصی خودمان را نجات دهیم.

[1] . بحارالأنوار، ج 91، ص 96

[2] . بحارالأنوار 42 202

[3] . غررالحكم 144

[4] . غررالحكم 144

[5] . غررالحكم 145

[6] . غررالحكم 145

[7] . غررالحكم 138

[8] . سوره مبارکه غافر، آیه 39

[9] . غررالحكم 148

[10] . بحارالأنوار 74 352

[11] . بحارالأنوار 74 105

[12] . بحارالأنوار 95 63

[13] . بحارالأنوار 93 342