أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَالَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرين وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم أجمَعِين.

 بِسمِ اللهِ الرّحمَن الرّحِیم؛ اللّهم صَلِّ عَلَی محَمّدٍ وَ آلِ محمَّدٍ و اسمَع نِدائی إذا نادَیتُک و اسمَع دُعائی إذا دَعَوتُک و أقبِل عَلَیَّ إذا ناجَیتُک فَقَد هَرَبتُ إلیکَ وَ وَقَفتُ بَینَ یَدَیک.[1]

 مروری بر مباحث گذشته

 ماه مبارک رمضان، ماه تلاوت کلام الهی است که از مصدر وحی نازل شده است و ماه راز و نیاز عبد با ربّش و اظهار نیازها و حاجت‎ها و طلب کردن آن‏ها است. لذا گفته می‎شود ماه مبارک رمضان ماه تلاوت قرآن و ماه دعا است. بحث ما پیرامون مضامین دعا و حوائج انسان بود. گفتیم عبد می‎تواند حوائج دنیوی و اُخروی خود را در دعایش مطرح کند؛ امّا در باب حوائج دنیوی نباید بیش از «کفاف» و «بَلاغ» از خداوند تقاضا کند. مسأله درخواست کفاف در امور دنیوی، یک امر تعبّدی نیست؛ بلکه انسان باید با توجه به خلقت خود و دنیا و خلقت خود در ارتباط با دنیا به بینشی صحیح در این مسأله دست پیدا کند، تا اسیر توهّمات و تخیّلات نشده و بیش از کفاف از خدا طلب نکند.

 درخواست کفاف، مصلحت‏اندیشی نیست

 در باب شرایط دعا اموری را مطرح کردیم؛ از جمله این‏که هنگامی که از خدا طلب می‎کنی و حاجت می‎خواهی، در دعایت مصلحت‏اندیشی نکن. علی(علیه‎السلام) می‏فرمایند: «قَالَ اللَّهُ تَعَالَى مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ يَا عِبَادِي اعْبُدُونِي فِيمَا أَمَرْتُكُمْ وَ لَا تُعَلِّمُونِّي مَا يُصْلِحُكُمْ فَإِنِّي أَعْلَمُ بِهِ وَ لَا أَبْخَلُ عَلَيْكُمْ بِمَصَالِحِكُمْ».[2] خداوند از بالای عرش می‏فرماید ای بندگان من! مرا در آن چیزهایی که به شما امر کردم، پرستش کنید و صلاح خود را به من یاد ندهید! من به مصالح شما داناتر هستم و در آنچه که به مصلحت شما است، بخل نمی‎ورزم.

 در روایت گفته شد از خدا بخواه آنچه از امور مادّی که به خیر و صلاح من است، به من بده؛ حالا ممکن است این اشکال مطرح شود که اگر ما از خدا کفاف بخواهم، مصلحت‏اندیشی کرده‏ایم! اگر کفاف خواستی، معنایش تعیین تکلیف برای خدا است! پاسخ این اشکال روشن است. در این اشکال از یک مورد غفلت شده و آن، این است که آیا کفاف و بلاغ را ما از نزد خودمان گفتیم؟ خیر! این مسأله را اولیای خدا از ناحیه خدا به ما آموخته‏اند.

 علی(علیه‎السلام) فرمودند که در ارتباط با امور مادّی بیش از کفاف از خدا نخواهید. حضرت فرمودند: «لَا تَسْأَلُوا فِيهَا فَوْقَ الْكَفَافِ».[3] در دنیا بیش از کفاف از خدا نخواهید. پیغمبر اکرم در دعای خود می‏فرمایند: «اللَّهُمَّ ارْزُقْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ الْكَفَافَ».[4] خدایا به محمّد و آل محمّد به اندازه کفاف روزی بده! معنی این عبارات مصلحت‏اندیشی برای خدا نیست، بلکه آنچه که خدا در ارتباط با امور مادّی دنیوی برای ما مصلحت‏اندیشی کرده است را به وسیله اولیائش به ما ارائه فرموده و ما نیز همان را از خدا درخواست می‏کنیم. خداوند گفته این مصلحت تو است؛ اگرخواستی دعا کنی، سقفش این است!

 انسان زیاده خواه است

 اگر خداوند کار را به من واگذار کند، می‎گویم تمام عالم را به من بده! زیرا هوای نفسانی من این‏طور اقتضا می‎کند. انسان هر چه بیشتر به خواسته‏های نفسانی‏اش برسد، تشنه‎تر می‏شود؛ در روایات این مسأله را به آب شور دریا تشبیه کرده‏اند که هر چه بیشتر بخوری، تشنه‎تر می‎شوی. آنچه که از ناحیه ربّ برای من در امور مادّی دنیوی مصلحت‏اندیشی شده، این است که سقف تعیین کرده‏اند و به ما گفته‏اند که بیش از این نخواه. بنابر این هیچ تعارضی در این مسأله وجود ندارد.

 درخواست کفاف منافاتی با انصاف در دعا ندارد

 در باب شرایط دعا گفتیم که انصاف را باید رعایت کرد. در روایتی نقل شده است: «جَاءَ رَجُلٌ إلَى أميرِ المُؤمِنِينَ فَقَالَ إنِّي دَعَوتُ اللهَ فَلَم أرَ الإجَابَةَ»؛ مردی خدمت علی(علیه‎السلام) رسید و عرض کرد که از خدا درخواستی داشتم و اجابتی ندیدم. حضرت به او فرمودند: «لَقَد وَصَفتَ اللهَ بِغَيرِ صِفَاتِهِ وَ إنَّ لِلدُّعَاءِ أربَعَ خِصَالٍ»؛ آن‎گونه که باید دعا کنی، از خدا درخواست نکرده‏ای و شرایطش را رعایت نکرده‏ای. در دعا چهار خصوصیّت نهفته است؛ اوّل: «إخلَاصُ السَّرِيرَةِ»؛ که همان «اخلاص در دعا» است که قبلاً بحث کردیم. دوم: «إحضَارُ النِّيَّةِ»؛ یعنی جدّی بودن نیّت. سوم: «مَعرِفَةُ الوَسِيلَةِ»؛ شناخت وسیله. چهارم: «وَ الإنصَافُ فِي المَسأَلَةِ»؛ یعنی در دعایت انصاف را رعایت کن. «فَهَل دَعَوتَ وَ أنتَ عَارِفٌ بِهَذِهِ الأربَعَةِ». آیا وقتی دعا کردی، این‏ها را می‏دانستی و رعایت کردی؟ آن مرد پاسخ داد خیر، نمی‎دانستم.

 اشکالی که در اینجا مطرح می‎شود این است که آیا تعیین کردن کفاف بر اساس انصاف هست یا خیر؟ جواب این سؤال نیز همانند جواب سؤال قبلی است. چون همان کسی که گفته در دعایت انصاف را رعایت کن، هم‏او به من می‎گوید که در امور مادی، کفاف را بخواه و نه بیشتر؛ پس معلوم می‎شود درخواست کفاف، عین انصاف است.

 بررسی آثار سوء خواسته‏‏های غیر واقعی

 در گذشته گفتیم که دعای انسان در امور مادی دنیوی به بینش و نگرش انسان نسبت به خلقت خودش و دنیا و رابطه خلقت خود با دنیا بستگی دارد؛ سپس گفتیم که انسان باید برای بینش خود دعا کند و از خدا بخواهد به او بینشی بدهد که احتیاجش را به اندازه کفاف ببیند و وقتی می‎گوید: «اللَّهُمَّ ارزُقنِی الکَفَافَ»، جدّی بگوید و لقلقه زبان نباشد. این بحث در ادعیه و روایات نیز مطرح شده بود که از خدا بخواهید که به شما بینش صحیح بدهد تا اسیر توهّمات و تخیّلات نفسانی‎تان نشوید و به تعبیر دیگر، واقعیت‎گرا باشید و درخواست‎هایتان معقول باشد.

 نکته‏ای که باید در این‏جا مورد توجه قرار بگیرد، این است که اگر انسان آثار سوئی که بر خواسته‎های تخیّلی و توهّمی‎اش مترتّب می‎شود را بررسی کند، متوجه می‏شود که نباید بیش از کفاف از خداوند بخواهد. آیات و روایات زیادی به مسأله دنیا و نکوهش‎ زیاده‎طلبی‎ها پرداخته و همه این‏ها ناظر به این مطلب است که این‏ها بر انسان اثر سوء دارد.

 خداوند در قرآن کریم می‏فرماید: «عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ».[5] چه بسا شما چیزهایی را دوست داشته باشید، ولی برای شما شرّ باشد؛ چه بسا پول زیاد دوست داشته باشی، ولی برای تو شرّ باشد. خدا می‎داند، ولی شما نمی‎دانید.

 چه بسا انسان امور مادّی را از خدا بخواهد و صلاحش در آن نباشد و بر اساس هوای نفس باشد؛ آن‏گاه اگر اصرار کند، بر اساس روایات، خدا می‎گوید خواسته‏اش را بدهید تا ببیند دچار چه مشکلاتی می‏گردد. پس از آن‏که بنده دچار مشکلات می‏گردد، پشیمان می‎شود. می‎بیند تا هنگامی که وضعش عادّی بود، در مجامع دینی حضور پیدا می‏کرد؛ ولی اکنون که گرفتار هوای نفس و دنیا شده، دین خود را از دست داده است. تنها راه برای این‏که این دیدگاه در ما پایدار شود که کفاف به نفع ما است و بیش از کفاف به صلاح ما نیست، این است که آثار سوء زیاده‏خواهی را ببینیم. مبادا از خدا در امور دنیوی بیش از حدّ کفاف بخواهی! خیال می‎کنی خیر تو در این است، ولی در واقع، شرّ تو در این است؛ خدا می‎داند و تو نمی‎دانی.

[1] . بحارالأنوار، ج 91، ص 96

[2] . بحارالأنوار، ج 68، ص 184

[3] . بحارالأنوار، ج 69، ص 68

[4] . بحارالأنوار، ج 69، ص 61

[5] . سوره مبارکه بقره، آیه 216