رُوِیَ عَن رَسولِ الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قال:

 «إِنِ الغَیرَهَ مِنَ الایمانِ».[1] غیرت از نشانه‏های ایمان است.

 مروری بر مباحث گذشته

 بحث ما راجع به تربیت بود که تربیت، از غیرت نشأت گرفته و به معنای روش دادن است؛ روش رفتاري و گفتاري. عرض کردم انسان غالباً در چهار محیط ساخته می‏شود؛ محيط خانوادگی، آموزشی، شغلی و رفاقتی و فضای پنجمی هم هست که حاکم بر آنها است و در آينده به آن اشاره خواهم كرد. بحث ما به محیط آموزشی رسيد و گفتيم در باب محیط آموزشی آیات و روایات متعدّدي وجود دارد كه تعلیم را در کنار تربیت مطرح كرده است و هیچ‏گاه نمی‏شود تعلیم بدون تربیت باشد. تفکیک بین این دو مورد يعني بین تعلیم و تربیت ممكن نيست. یعنی هر تعلیمی، يك نوع تربيت را همراه دارد. در جلسه گذشته آیات و روایات را مطرح کردم و دیگر تکرار نمی‏کنم.

 به این‏جا رسیدیم که مقطع زمانی تعلّم و آموزش، يعني از هفت سالگی تا بیست‏ویک سالگی، كه مسأله آموزش و يادگيري در آن دوره مطرح است، مقطعی است که اثرگذاری تربیتي‏اش بر روی انسان بیش از مقاطع دیگر عمر او است. در روایت هم اين مطلب بود و گفتيم كه از طرفي هم اگر رابطه بین «استاد و شاگرد» و «معلّم و دانش‏آموز»، همراه با چاشنی محبّت باشد که غالباً هم اين‏طور هست، وقتي با احساس تفوّق و برتري علمی آميخته مي‏شود، اثر تربيتي استاد بر روي شاگرد تشدید می‏شود.

 گام اوّل: دقّت در معلّم

 حالا در این جلسه من وارد مسأله رابطه بین «استاد و شاگرد» و «معلّم و متعلّم» مي‏شوم كه همین روند در معارف ما نيز هست. من این مطلب را با یک روش خاص و به صورت فهرست‏وار عرض می‏کنم. ما می‏بینیم در معارفمان روی «معلّم» خیلی تکیّه شده است، که انسان بايد در انتخاب معلّم مراقب باشد. این نیست مگر برای اینکه همیشه تعلّم همراه با تربیت است. در ذیل این آیه شریفه‏ «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى‏ طَعامِهِ»[2] روایتی از امام باقر(علیه‏السلام) نقل شده است كه حضرت فرمودند: «عِلْمُهُ الَّذِي يَأْخُذُهُ عَمَّنْ يَأْخُذُهُ».[3] مُراد از این که انسان در خوراکش دقّت کند، اين نیست كه انسان به لقمه‏اي كه بر می‏دارد، نگاه كند كه دارد چه می‏خورد! مثلاً ببیند موادّش چیست، چه ویتامین‏هايي در آن هست و امثال اينها؛ اینجا بحث شکم مطرح نیست! حضرت می‏فرمایند بحث اين است كه: «عِلْمُهُ الَّذِي يَأْخُذُهُ عَمَّنْ يَأْخُذُهُ»؛ یعنی به علمي كه دارد مي‏آموزد نگاه كند كه از چه كسي دارد مي‏آموزد.

 «شخص معلّم» موضوعيت دارد

 ما در روایات داریم كه روح انسان همان‏طور که جسم انسان احتیاج به غذا دارد تا نیرو بگیرد و پرورش پیدا کند، آن هم نياز به غذاي متناسب با خودش دارد. نگاه کن ببین آشپز كيست و دست‏پخت چه كسي را داري مي‏خوري! به كسي كه مي‏خواهي غذای روحت را از او بگیری نگاه كن! ببين كيست! نقطه ثقل و تأکید این روايت بر روي «شخص» است. این‏ها را دقت کنید! یک وقت مي‏گويد به آنچه که او می‏گوید توجه كن، يك وقت مي‏گويد خودش مهم است و «شخص معلّم» موضوعيّت دارد. «عِلْمُهُ الَّذِي يَأْخُذُهُ» این غذاي روح را که می‏گیری، «عَمَّنْ يَأْخُذُهُ»؛ ببين این آشپز چگونه آدمی است؟ این معلّم و استاد چگونه آدمی است؟ ببين دانشت را از چه کسی می‏گیری؟ در روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) آمده است: «فَانظُرُوا عَن مَن تَأخُذُونَ هَذَا العِلمَ».[4] نگاه كنيد كه اين علم را از چه كسي مي‏گيريد! اینجا حضرت به نوع علم کاری ندارد، بلکه به شخص کار دارد. مي‏فرمايد دقّت کنید كه علم را، هرچند علم دين را، از چه کسی می‏گیرید؟ این شخصِ معلّم را بررسی کن!

 تنها، استادِ «تربيت شده» عالم است

 یک روایت از امام هفتم(علیه‏السلام) داريم که حضرت در آنجا مسأله را براي ما روشن می‏کند. ایشان می‏فرماید: «لَا عِلْمَ إِلَّا مِنْ عَالِمٍ رَبَّانِيٍّ».[5] دانش و علم وجود ندارد مگر نزد عالم ربّاني. خوب، این روايت مطلب را روشن کرد. حضرت به صورت بسيار واضح، عنوانِ «علم بودن» را، از غيرِ «عالم تربيت شده» نفی می‏کند. اصلاً علمیّت ندارد و خبري از دانش نیست، مگر اينكه دانش را از یک دانشمند تربیت شده بگیری. نمي‏تواني از هر كسي علم بياموزي! استادی که تربیت شده است، عالم است. بحث این نیست که چه چيزي به تو تحویل می‏دهد؛ بايد خودش را بررسی کنی!

 چنين آدمي به درد «معلّم شدن» مي‏خورد!

 به سير بحث دقّت كنيد! اوّل فرمود به استادت نگاه كن؛ چون او است كه غذاي روح تو را مي‏دهد. بعد در روايت نبوي هم اين معنا تكرار شد و در روايت سوم فرمود استاد بايد مؤدّب باشد، ولي در چه رابطه‏اي بايد تربيت شده باشد؟ بايد چه نوع تربيتي داشته باشد؟ باید مؤدّب به آداب انسانی و الهی باشد یا نه؟ حضرت مسأله را خیلی روشن بيان کردند كه معلّم بايد ربّانی باشد و تربیت الهي شده باشد. تربیت هم این است كه به ادب الهی و انسانی آراسته باشد. یک چنین آدمی، به درد استاد شدن مي‏خورد و نزد چنين آدمي بايد تعلّم كرد.

 استادِ بی‏تربیت، دزدِ با چراغ!

 اگر این‏طور نباشد و تو نزد يك انسان بي‏تربيت درس بخواني، بدان كه آن دانشی که او به تو می‏آموزد، براي تو دانش نیست. این كار تو را به جایی نمی‏رساند. گاهی هم ممكن است كه چه بسا مضرّ باشد. دانش است اما دانشی است مضرّ. وقتي او تربيت نشده تو را بد تربيت مي‏كند و دانشي كه به تو مي‏دهد مانند چراغي است كه به دست دزد مي‏دهد. چو دزدي با چراغ آيد، گزیده‏تر بَرَد کالا!

 «مرز استادي» اين است كه «مرز شكن» نباشد!

 لذا یک دسته دیگر از روایات ما تحت این عنوان مطرح می‏شود كه چه معلّمي را بايد پيدا كرد و از او علم آموخت. می‏گویند وقتي مي‏خواهي معلّم انتخاب کنی، استادی را انتخاب کن كه مرزشکن نباشد؛ پرده‏دَر نباشد. من همین‏طور گام به گام پیش آمدم. این‏ها از ائمه ما رسیده است. این روایات مرز انسانی و الهی را مطرح كرده است. روايتش معروف است كه علی(علیه‏السلام) فرمودند: «قَصَمَ ظَهْرِي عَالِمٌ مُتَهَتِّك‏».[6] كمر مرا عالِم بي‏حيا شكسته است! دانشمند است، امّا پرده‏دَر است. حالا من خواهم گفت كه اين یعنی چه. امام صادق(علیه‏السلام) نيز فرمودند: «قَطَعَ ظَهْرِي اثْنَانِ عَالِمٌ مُتَهَتِّكٌ».[7] دو گروه كمر مرا شكستند؛ يكي‏ از آنها داناي مرزشكن است.

مرزهاي ديداري

 اين پرده‏دَری و مرزشکنی كه ما مي‏گوييم، چگونه است و در چه رابطه‏اي مطرح است؟ در چند رابطه مطرح است؛ یک دیداری، دو گفتاری، سه رفتاری. شايد آنچه که برجسته‏تر به ذهن مي‏آيد «رابطه گفتاری» باشد، امّا در هر سه رابطه مسأله پرده‏داري مطرح است. يعني وقتي من به معلّم نگاه می‏کنم، نبايد ببینم كه او مرز شرع را رعایت نکرده است. هیکل او را که می‏بینم، بايد رنگ شرع داشته باشد. در بحث عفاف گفتم كه پوشش و شکل و قيافه حرف مي‏زند و تأثيرگذار است. اگر استادی را كه انتخاب کرد‏ه‏ام، وقتي به او نگاه می‏کنم از قیافه‏اش پيدا است كه اصلاً مرز شرع سَرِ او نمی‏شود، معلوم است كه او «عالمِ متهتّک» است؛ او مرزشکن است. پرده شریعت را دریده است. گاهی هم از ظاهر و قيافه پيدا است كه او حتّي انسانیّت هم نمي‏فهمد و جنبه‏هاي انساني را هم رعايت نمي‏كند. همه اين‏ها ممكن است كه از ظاهر، پوشش، هيكل و قيافه معلّم فهميده شود.

مرزهاي گفتاري و رفتاري

 گاهي كه رفتار معلّم متشرّعانه نیست و حتّي ممكن است اصلاً انسانی هم نباشد، گفتارش هم همين‏طور است! یعنی می‏بینم كه معلّم در حركاتش و حرف زدن‏هایش به هیچ وجه مسائل شرعی را رعایت نمی‏کند. او دانشمند است، عالم است، امّا «عالم متهتّک» است. پرده‏دَر است. مرزشکن است. پیش او نرو! چون او تو را فاسد می‏کند. این را بدان! او دين و انسانيّت سَرَش نمی‏شود. گفتم كه گفتار خیلی برجسته و مهم است. كسي كه نه غیبت سَرَش می‏شود، نه دروغ، نه تهمت، نه ناسزا و هیچ حدّ و مرزی سَرَش نمی‏شود، پیش او نرو كه خرابت می‏کند! نه این‏که آبادت نمي‏کند، نه! تو را «خراب» مي‏كند. یعنی حتّی آنچه که خداوند درون تو به ودیعه نهاده بود را نيز زیر و رو خواهد کرد. انسانيّت دروني و فطري تو را هم از نظر عقلی، قلبی و نفسی تخریب مي‏كند؛ حتی از نظر جوارحی که مربوط به عمل است هم براي تو مضرّ است و در آينده بحث آن را خواهيم داشت.

 اثر تخريبي «رَج گویِ كج‏گو»!

 چه رسد به این‏که در مورد گفتار، خوش‏بیان هم باشد. اگر معلّم پرده‏دَری «خوش‏بیان و خوش‏زبان» باشد، در تخریب غوغا می‏کند! از این دسته افراد، در لسان روایات به «علیمُ اللِّسان» تعبير مي‏شود. اين کنایه است از اين است كه او مي‏داند چگونه حرف غلط خود را بزند و مخاطب را خام كند. معلوم است آدمی که مرز نمی‏شناسد، «کج می‏گوید، امّا رَج مي‏گوید» چه مي‏كند! «علیم اللّسان» معنایش این است. علی(علیه‏السلام) می‏فرماید: «قَطَعَ ظَهْرِي رَجُلَانِ مِنَ الدُّنْيَا رَجُلٌ عَلِيمُ اللِّسَانِ فَاسِقٌ»؛ حضرت مطلب را كاملاً باز كردند. فسق از مصاديق پرده‏دَری است. معنای «فسق» هم دریدگی است. حضرت می‏گوید کمر من را در دنیا دو دسته شكستند؛ یک دسته كساني بودند كه خوش‏زبان و خوش‏بیان بودند، امّا به هیچ وجه «مرز شرع» را رعایت نمی‏کردند. «رجل علیم اللّسان» امّا بلافاصله می‏گوید «فاسق».

 بعد مي‏فرمايد: «فَاتَّقُوا الْفَاسِقَ مِنَ الْعُلَمَاءِ ». از دانشمندانی که مرز الهی را می‏شکنند، بپرهيزيد. از عالماني كه مرزدار نیستند، بپرهیزید. ممكن است كه خیلی خوش‏قلم باشد، امّا ببين كه چه چيزي تحویل تو می‏دهد. كسي كه خیلی خوب شعار می‏دهد، با شعارش چنان فریب می‏دهد كه نگو و نپرس! اما ببین که این آیا مرزهای شرعی را در این نوشته‏هایش و در این گفته‏هایش رعایت می‏کند یا نه؟

 شعار بدون عمل، كار منافق است!

 معیار ما عمل مطابق با شرع است، نه پشت هم‏اندازی. خوب شعار دادن و شعار خوب دادن بدون عمل به شرع و داشتن ظاهري آراسته و مطابق با دستورات دين، سازندگي ندارد. اگر عمل مطابق شرع نباشد، از آن تعبیر به «منافق» می‏کنند. در ادامه همين روايت، علی(علیه‏السلام) می‏گوید: «فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ يَقُولُ يَا عَلِيُّ»؛ پیغمبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) به من فرمود ای علی! «هَلَاكَ أُمَّتِي عَلَى يَدَيْ كُلِّ مُنَافِقٍ عَلِيمِ اللِّسَانِ».[8] هلاكت امّت من به دست منافقي است كه بداند چگونه حرف بزند. چون «علیم اللّسان» جامعه اسلامی را به هم می‏ریزد. هلاکت امّت پيغمبر به دست منافق‏هایی است که خوش‏زبانند و پشتِ‏هم اندازند. اينها با زبانشان ديگران را تسخیر می‏کنند و مرز شرع را هم رعایت نمی‏کنند. يعني حرفشان خوب است امّا عملشان مطابق با شرع نيست. ظاهرسازي و مرز ناشناسي، نفاق است. چون تعبیر اين است ‏که منافق به ظاهر متشرّع است، امّا می‏بینی مرز شرع را رعایت نمی‏کند. مورد بحث در اینجا، «شخص» است. حضرت روی «شخص» تأكيد كرده‏اند. وقتي مي‏خواهي معلّم و استاد انتخاب کنی، حواست جمع باشد؛ فریب این را نخوری كه خوب درس می‏دهد!

 هشدار! بچه‏های مردم را به که می‏سپارید؟!

 ای کسانی که مراکز آموزشی در دست شما است! این را بدانید صرف این‏که كسي خوب درس می‏دهد و خوش‏بیان است، براي درس دادن كافي نيست! تنها به خاطر بيان خوب، صلاحيّت معلّمي را ندارد! این را بدانید و شما را فریب ندهد كه قیامت دارید! بچه‏های مردم را دست چه کسی می‏سپارید؟ من این‏ها را بگویم، كه كسي نگويد نمي‏دانستيم يا توجه به اين مطالب نداشتيم.

 نگو خوب تدریس می‏کند و مسلّط است؛ بگو ببینم تربیت شده هست یا نه؟ چون تربیت‏كردن او، ارادی نیست. من این را بحث کرده‏ام كه تربیت از عناوین قصدیّه نیست. يعني براي روش دادن، لازم نیست مربّي قصد کند. بچه ناخودآگاه روش را می‏گیرد. او بدون توجّه و قصد تو، از تك‏تك كلمات و حركات و حتّي ظاهر تو الگو می‏گیرد. از هیکل معلّم الگو می‏گیرد، چه رسد به اينكه ـ‏نعوذ بالله‏ـ معلّم و استاد، در لابلاي بحث‏هاي علمي، مسائلی را كه خلاف شرع و معارف اسلامي است، طرح کند. اينجا ديگر وامصيبتا است!

 تبديل «خوشحالي‏ها» به «بدحالي‏ها»!

 خوشحال نباشید كه معلّم خوب آورده‏ايد! یک روزی خوشحالی‏هایتان چنان تبدیل به بدحالی‏ها مي‏شود كه در باورتان هم نمی‏گنجد. حتّي اگر به قيامت هم توجّه نداشته باشید و دنيايي فكر كنيد، باز هم اين انتخاب غلط است. چون كسي كه از انسانيّت دور شود و تربيت صحيح نشود، ديگر درمان ندارد. صِرف این‏که خوش‏بیان است و خوب تدریس می‏کند، خوشحالي ندارد. بچّه مردم، فرزندی كه میوه دل پدر و مادر است را به دست اينها مي‏سپاريد و بعد می‏بیند که چگونه از کار در می‏آید که این پدر و مادرها باید بر سرشان بزنند و باز هم نتوانند کاری کنند. ريشه بسیاری از مشکلات جامعه ما از همین مراکز آموزشی است. بسیاری از مشکلات ما از همین‏جا است. نتيجه آموزش بدون رعایت مسائل انسانی و الهی همين مي‏شود. من حالا به مسائل مادی کاری ندارم؛ فقط در رابطه بحث تربیتی بحث می‏کنم.

 گام دوم: دقّت در علم

 روایات ما می‏فرماید دقّت کن كه معلّم کیست؛ بعداً سراغ مسأله «آن‏چه‏ از دهانش در می‏آید» می‏رود. حالا كه از فاسق نبودن معلّم خيالت راحت شد، ببين چه چيزي را القا می‏کند و چه مطالبي را در دهان بچه مي‏گذارد! لذا ما در روایاتمان داریم ‏که معلّم روح من را تغذیه مي‏كند. يعني علم، تغذیه روحی است و این غذا، غذای روح است. ما هم غذای جسم داریم و هم غذای روح كه پرورش است. ما روایات متعددي داریم که شما همان‏گونه که در تغذیه جسمتان دقت می‏کنید، در غذایی که برای روحتان از دیگری می‏گیرید هم دقّت کنید. اینجا ديگر مطلب درباره مسائل علمي است.

 حرف معلّم، غذاي روح است

 پس اوّل ببين معلّم چه کسی است و بعد هم ببين چه می‏گوید. روایتی از امام حسن(علیه‏السلام) است که می‏فرماید: «عَجَبٌ لِمَنْ يَتَفَكَّرُ فِي مَأْكُولِهِ كَيْفَ لَا يَتَفَكَّرُ فِي مَعْقُولِهِ فَيُجَنِّبُ بَطْنَهُ مَا يُؤْذِيهِ وَ يُودِعُ صَدْرَهُ مَا يُرْدِيهِ»[9] در شگفتم از آدمی که وقتی می‏خواهد چیزی بخورد، دقّت می‏کند؛ يعني فکر می‏کند كه چه بخورد، امّا نسبت به آن چیزی که مربوط به روحش است و غذای روح او است، فکر نمی‏کند كه چیست.

 دقّت كن تا «اعتقاد غلط» يا «گناه» به خوردت ندهند!

 علی(علیه‏السلام) این مطلب را خیلی باز می‏کند و می‏فرماید: «مَا لِي أرَى النَّاسَ إذَا قَرُبَ إلَيهِمُ الطَّعَامُ لَيْلاً تُكَلِّفُوا إنَارَةَ المَصَابِيحَ لِيَبْصُرُوا مَا يَدْخُلُونَ بُطُونَهُمْ»؛ چه‏طور است که من مردم را می‏بینم كه وقتی در شب برايشان غذا می‏آورند، به دنبال نور چراغ مي‏روند تا ببینند که چه می‏خواهند بخورند؛ شب است، تشخیص نمی‏دهند كه غذا چيست؛ مثلاً کسی غذا را آورده و معلوم نيست كه‏ سمّ است، مُهلک است یا مُغذّی است؛ اینجا می‏روند خود را به زحمت می‏اندازند و چراغی پیدا می‏کنند که ببینند چه می ‏خواهند بخورند؛ امّا از آن طرف «وَ لا يَهْتَمُّونَ بِغَذَاءِ النَّفْسِ»؛ به غذای روح اهتمام نمی‏ورزند. «بِأنْ يُنِيرُوا مَصَابِيحَ ألْبَابِهِمْ بِالعِلْمِ لِيُسلِمُوا مِن لَواحِقِ الجَهالَةِ»؛ چراغ‏های عقلت را روشن کن كه سالم بماني! لُبّ يعني عقل سلامت. دقّت كن تا روحت سالم بماند. از چه؟ «مِن لَواحِقِ الجَهالَةِ وَ الذُّنوُبِ فِي إعتِقادَاتِهِمْ وَ أعمَالِهِمْ».[10] تا از جهالت در اعتقادات و گناهان ايمني بيابي! حضرت كاملاً‌ واضح دست روي جنبه دروني و بيروني گذاشت. مراقب باش این چیزی که او به تو می‏خوراند، به اعتقادات تو ضربه نزند، به اعمالت صدمه نزند. تو مسلمانی! ببين او چه می‏گوید؛ چرا دنبال كسي مي‏روي كه خرابت مي‏كند؟ چه آنجایی که خود معلّم خراب است و چه آنجایی که حرف او غلط باشد.

 بي‏اهميتي به تربيت فرزند؛ تخريب سرنوشت فرزند و خريدن جهنّم براي خود

 در معارف ما نسبت به مسائل آموزشی‏ دقیقاً رسیدگی شده است. چرا؟ در مسأله افراد، به خصوص در این سنین، چون رابطه معلّم و شاگرد رابطه خاصی است، براي فرزند نقش سرنوشت‏ساز دارد. یعنی رابطه بین معلّم و متعلّم، بسيار اهميت دارد؛ چه از نظر سازندگی‏ و چه از نظر تخریبی‏. این سنّ خاص، تأثير به‏سزايي در تربيت فرزند دارد. لذا بايد اهميت داد. چون فرزند در اختیار تو بوده‏ است. لذا اگر از او مراقبت نکنی، او را فاسد خواهي كرد. يعني هم سرنوشت او را خراب مي‏كني و هم خودت را ـ‏نعوذ بالله‏ـ به جهنم می‏فرستی.

[1] . وسائل‏الشيعة 20 154

[2] . سوره عبس، آيه 24

[3] . الكافي 1 49

[4] . منية المريد 238

[5] . وسائل‏الشيعة 27 19

[6] . بحارالأنوار 2 111

[7] . بحارالأنوار 1 208

[8] . بحارالأنوار 2 106

[9] . بحارالأنوار 1 218

[10] . شرح‏نهج‏البلاغة 20 261