رُوِیَ عَن رَسولِ الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قال: «إِنِ الغَیرَهَ مِنَ الایمانِ».[1] غیرت از نشانه‏های ایمان است.

 مروری بر مباحث گذشته

 بحث ما راجع به تربیت بود و گفتیم «تربیت» از «غیرت» نشأت گرفته است. در گذشته درباره محیط‏هایی که انسان در آن ساخته می‏شود و به عبارتی در ابعاد گوناگون تربیت می‏شود و روش گفتاری و رفتاری می‏گیرد، صحبت شد و عرض کردم که چهار محیط است که این اثر را بر روی انسان دارد؛ محیط‏های خانوادگی، آموزشی، شغلی و رفاقتی. البته این را هم گفتم که فضای پنجمی هست که حاکم بر این محیط‏ها است که این را ـ‏إن‏شاءالله‏ـ بعداً توضیح خواهم داد. در جلسات گذشته بحث راجع به محیط خانوداگی و اثرگذاری آن بر روی انسان بود و روش گفتاری و رفتاری گرفتن انسان در تمام ابعاد گوناگون را در آن جلسات بحث کردیم.

 محیط دوم؛ محیط آموزشی

 از این جلسه می‏خواهم وارد محیط دوم شوم که به‏طور غالب محیط آموزشی است. وقتی انسان در محیط آموزشی قرار می‏گیرد، در این محیط به تعلیم و تعلّم که همان «رابطه استاد و شاگردی» است، می‏پردازد. این محیط، بالاتر از محیط خانوادگی است. چون انسان چه بخواهد و چه نخواهد، روحش در ابعاد گوناگون در این محیط شکل می‏گیرد که بعد این مطلب را بیشتر باز خواهم کرد. در اینجا چند بحث مطرح است که من به این‏ها اشاره می‏کنم.

 رابطه تعلیم و تربیت در معارف اسلامی

 بحث اوّل این است که رابطه تعلیم و تربیت چیست و چرا ما این‏ها را کنار هم می‏گذاریم؟ تعلیم و تعلّم مسأله آموزش است و در کنار آن مسأله تربیت مطرح می‏شود که عبارت است از روش گرفتن انسان از غیر و روش دادن به غیر. اگر دقت کنیم، می‏بینیم کسی که تزریق علم می‏کند و در مقام معلّم قرار می‏گیرد، در کنار بحث آموزش، به انسانِ مقابل خودش روش رفتاری و گفتاری هم می‏دهد که من قبلاً این رابطه را بحث کرده‏ام. لذا ما در معارف اسلامی، هم از نظر آیات و هم از نظر روایات، می‏بینیم که این دو مورد را کنار هم مطرح می‏کنند. یعنی هرگاه مسأله تعلیم و تعلّم را مطرح می‏کنند، در کنارش هم مسأله تربیت که جنبه‏های تأدیبی و روش دادنی دارد را هم می‏آوردند. در معارف اسلامی این دو مورد را کنار هم می‏گذارند که این امر نشان می‏دهد که باید جهتی در کار باشد که من فهرست‏وار به بعضی از آن‏ها اشاره می‏کنم.

 * دوشادوشی تعلیم و تزکیه در آیات قرآن

 ما آیات متعددی داریم که در باب تعلیم و تزکیه مطرح شده است که تزکیه همان تربیت نفس است. مثلاً در سوره بقره دارد: «كَما أَرْسَلْنا فيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُون‏».[2] این آیه شریفه، سه مأموریت را برای انبیا مطرح می‏کند؛ اوّل: «يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا»؛ تلاوت آیات الهی است که من این مطلب را در گذشته بحث کرده‏ام و الآن جای بحث آن نیست. به‏طور خلاصه اوّلین هدف و وظیفه انبیاء این است که آنها به ابناء بشر «بیدار باش» می‏دهند تا آنها را از خواب غفلت بیدار کنند. وقتی که بشر از خواب غفلت بیدار شد و متوجه انسانیت و جنبه الهی خود شد، مأموریت دوم مطرح می‏شود که فرمود: «وَ يُزَكِّيكُمْ»؛ یعنی بحث تزکیه را مطرح می‏کند. حالا که انسان چشم باز کرد و از خواب غفلت بیدار شد، مسأله تربیت و تطهیر نفس مطرح می‏شود. این به جهت اهمیت مسأله تربیت نفوس است. بعد از آن هم مأموریت سوم است که می‏فرماید: «وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ»؛ این هم جزء مأموریت انبیا است. لذا انبیا هم مأمور به تعلیم انسان‏ها هستند و هم مأمور به تربیت آنها.

 تربیت نفوس، اوّلین مأموریت انبیا

 در سوره آل‏عمران آمده است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَة».[3] خداوند بر مومنین منّت گذاشت که پیامبری از خودشان برای تلاوت آیات، تزکیه جان‏‏ها و تعلیم کتاب برانگیخت. مفادّ این آیه هم همان مطلب قبلی است. آیه دوم سوره جمعه هم که معروف است که می‏فرماید: «هُوَ الَّذي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ».[4] از همه این آیات فهمیده می‏شود که مأموریت اوّلیه انبیا، همین مسأله تربیت و تزکیه نفوس است.

 توجه به تربیت، پیش از تشکیل کلاس درس

 گفتیم بحثمان درباره «محیط آموزشی» است. محیط آموزشی یعنی چه؟ هر محیطی که در رابطه با مسأله تعلیم و تعلّم است، داخل در این بحث است. مثلاً وقتی می‏خواهید کلاس درس درست کنید، بحث تعلیم و تعلّم مطرح است؛ حالا چه می‏خواهد این کلاس برای یک نفر باشد، چه هزار نفر. تعلیم، در کنارش خواه‏ناخواه تزکیه هم مطرح می‏باشد. این یک مأموریت الهی است که در هر محیط درسی و تعلیمی، باید بحث تزکیه و تربیت باشد. شما نگاه کنید که سرآمد مأموریت انبیا در این آیات، مسأله تعلیم و تزکیه است. لذا می‏بینیم خداوند در بحث محیط آموزشی که برای انبیای خود ترسیم می‏کند، این دو مورد را در کنار هم مطرح می‏کند؛ یعنی تعلیم و تربیت. پس به هیچ وجه جداسازی این دو مقوله صحیح نیست.

 * دوشادوشی تعلیم و تزکیه در روایات

 به سراغ روایات برویم. چند روایت را به عنوان نمونه می‏خوانم. در یک روایت از علی (علیه السلام) آمده است که حضرت خطاب به شخصی فرمود: «يَا مُؤْمِنُ إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ ثَمَنُ نَفْسِكَ»؛ ای مومنِ به خدا! آنچه به تو ارزش می‏دهد علم و ادب تو است. حضرت علم و ادب را کنار هم گذاشت و فرمود آنچه که به تو ارزش می‏دهد تنها «علم» نیست؛ بلکه در کنارش باید ادب و تربیت هم باشد. «فَاجْتَهِدْ فِي تَعَلُّمِهِمَا»؛ پس در هر دو مورد کوشش کن! یعنی این دو را نباید از یکدیگر جدا کنی. «فَمَا يَزِيدُ مِنْ عِلْمِكَ وَ أَدَبِكَ يَزِيدُ فِي ثَمَنِكَ وَ قَدْرِكَ».[5] حضرت در اینجا بین «میزان علم و ادب شخص» از یک طرف و «قدر و ارزش او» از طرف دیگر موزانه برقرار کردند؛ می‏فرمایند هرقدر به علم و ادبت افزوده شود، به ارزش تو افزوده می‏شود. یعنی این دو مورد در کنار هم به انسان ارزش می‏دهد.

 اخلاق نیکو را به آنها بیاموز!

 در روایتی آمده است که پیغمبر اکرم (صلّی‏الله‏علیه‏وآله‏وسلّم) معاذ را به یمن فرستادند. حضرت به او مأموریت دادند که از طرف ایشان به آنجا برود و گروهی را سرپرستی کند. پیش از رفتنِ معاذ، حضرت خطاب به او فرمودند: «يَا مُعَاذُ عَلِّمْهُمْ كِتَابَ اللَّهِ وَ أَحْسِنْ أَدَبَهُمْ عَلَى الْأَخْلَاقِ الصَّالِحَةِ».[6] ای معاذ، به آنها قرآن یاد بده و ادبشان را بر اساس اخلاق نیکو بیارای. حضرت به مسأله تعلیم کتاب و تربیت، با هم اشاره فرمودند. «وَ أَحْسِنْ أَدَبَهُمْ عَلَى الْأَخْلَاقِ الصَّالِحَةِ». یعنی روش رفتاری و گفتاری خوب و شایسته به آن‏ها بده! ما احادیث زیادی در این رابطه داریم که من همین‏طور به عنوان نمونه می‏خوانم و خوب هم هست که این‏ها را بگوییم. از جمله روایتی از علی(علیه السلام) است که حضرت فرمود: «الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ».[7] می‏بینید که باز علم و ادب با همدیگر مطرح شده است.

 تربیت «خود»، مقدّم بر تربیت «دیگران»

 در نهج‏البلاغه آمده است: «وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ».[8] یعنی کسی که به خودش آموزش می‏دهد و خود را تربیت می‏کند، بیشتر از معلّم و مربّی دیگران سزاوار احترام و بزرگداشت است. اگر خودت به خودت چیز یاد دهی، بعد هم خودت را تربیت کنی، تو برای تجلیل سزاوارتر از آن کسی هستی که دیگران را آموزش می‏دهد و تربیت می‏کند. یعنی تو «خودت» مقدّمی که شعور پیدا کنی و روش اخلاقی و روش رفتاری صحیح را بیاموزی. لذا کسی که دارد خودش را می‏سازد، او سزاوارتر است که تجلیل شود تا آن کسی که از خود غافل است و دنبال سازندگی دیگران رفته است.

 «علم و ادب» دوشادوش یکدیگر، در تمام محیط‏ها

 جلسه گذشته در همین رابطه روایتی را از امام صادق (علیه السلام) مطرح کردم که حضرت فرمودند: «لَا يَزَالُ الْمُؤْمِنُ يُورِثُ أَهْلَ بَيْتِهِ الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى يُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ».[9] یعنی مؤمن دائماً برای خاندانش علم و ادب به‏جا می‏گذارد تا آنها را به بهشت وارد کند. این روایت مربوط به محیط خانوادگی است؛ امّا من این را خواندم که بگویم در آنجا هم علم و ادب کنار همدیگر است. لذا مؤمن این‏طور است که اوّل برای خاندان خودش «علم» می‏گذارد و یکی هم «ادب شایسته»؛ یعنی هم تعلیم و هم تربیت. در مجموعه معارف ما، چه در آیات و چه در روایات، محیط آموزشی همراه با تربیت مطرح شده است. یعنی محیط تعلیمی باید همراه با تربیت باشد. اینکه می‏گوییم باید همراه باشند، یعنی این دو باید با هم و دوشادوش هم باشند. این یک مطلب اجمالی بود که من اوّل بحثم مطرح کردم.

 تفکیک‏ناپذیری محیط آموزشی از محیط تربیتی

 در این‏جا مسائل مختلفی مطرح می‏شود که یک بحث این است که آیا می‏شود بین تعلیم و تربیت جداسازی کرد یا نه؟ این مسأله بسیار مهمی است. در حالت عادی و به روش معمولی، یک استاد است و یک شاگرد؛ استاد به شاگرد رشته‏ای از علوم را می‏آموزد. آیا در اینجا می‏توان گفت که الآن استاد فقط دارد به او علم می‏آموزد و از نظر تربیتی، هیچ نقشی ندارد؟ می‏توانیم این را بگوییم یا نه؟ من این روش معمول و متداول را دارم می‏گویم.

 یک وقت نگویید من به روش معمول درس نمی‏خوانم و نوار گذاشته‏ام و از روی نوار درس می‏خوانم! اتفاقاً در آن‏جا هم تأثیرگذاری تربیتی هست. البته من فعلاً درباره همین موضوعات و شیوه‏هایی که مورد ابتلا است صحبت می‏کنم؛ ولی این را بدان که با اگر نوار هم علم می‏آموزی، آنجا هم تو داری از استاد روش گفتاری می‏گیری. خیال نکنی که با نوار از استاد تأثیر نمی‏پذیری! تعلیم و تربیت را به هیچ وجه نمی‏توان از یکدیگر جدا کرد. از جداسازی خبری نیست. با این توضیحات آیا می‏توانیم این‏ها را از هم جدا کنیم؟ شما در هیچ محیط آموزشی، نمی‏توانید محیط تربیتی را جدا کنید و بگویید تعلیم هست ولی تربیت نیست.

 هیکل استاد روی شاگرد اثر دارد!

 تربیت در روابط گوناگون مطرح است؛ هم دیداری‏اش هست، هم شنیداری‏اش هست، هم رفتاری‏اش هست. یعنی شاگرد هیکل استاد را که می‏بیند، خواه‏ناخواه و خودبه‏خود، در ذهنش ثبت می‏شود و تأثیر می‏پذیرد. استاد می‏گذرد و می‏رود ،ولی اثرش را می‏گذارد و از بین نمی‏رود و به‏طور خواه‏ناخواه تأثیر می‏گذارد. من قبلاً گفتم که تربیت از عناوین قصدیّه نیست. این یعنی همین که گفتم و توضیح دادم. استاد چه در ربط با نکات دیداری، چه در ربط با گفتارش و چه در ربط با اعمالش، بر دانش‏آموز اثر می‏گذارد و آن فرد ناخودآگاه از او روش می‏گیرد؛ چه استاد بخواهد و چه نخواهد. حتّی این را به شما بگویم که چه شاگرد بخواهد و چه نخواهد. نگاه کنید! هر دو طرف را گفتم؛ فرقی نمی‏کند.

 «تنفّر» مانع اثرپذیری

 البتّه قبلاً هم گفته‏ام که این مسأله یک استثناء دارد؛ آن هم جایی است که شاگرد خودش را کنار بکشد و در برابر استادش جبهه‏گیری کند. وگرنه به‏طور طبیعی این‏طور نیست و چون شاگردها از معلم تنفّر ندارند تأثیرگذاری استاد بر شاگرد قطعی است. می‏شود کسی از یک استاد بدش بیآید و از قیافه‏اش تأثیر نپذیرد؛ ولی این مورد استثنایی است؛ این را بگذار کنار! ما در مورد محیط آموزشی و آنچه که معمول و غالب است داریم بحث می‏کنیم. در شرایط معمول، اثرگذاری و اثرپذیری خواه‏ناخواه است. لذا تعلیم و تربیت دوشادوش یکدیگر است.

 دلیل توصیه بر همنشینی با علمای وارسته

 من یک روایت از علی (علیه السلام) بخوانم؛ «جَالِسِ العُلَمَاءَ يَزدَد عِلمُكَ وَ يَحسُن أدَبُكَ وَ تَزكُ نَفسُكَ».[10] نزد دانشمندان بنشین که به علمت افزوده می‏شود و ادبت نیکو می‏گردد و جانت وارسته می‏شود. البته علی‏(علیه‏السلام) «عُلمای وارسته» را مطرح می‏کند. با همنشینی با اینها هم به عملت افزوده می‏شود که این مربوط به آن جایی است که جنبه‏ ارادی دارد و تعلیم است، هم به ادبت افزوده می‏شود که اینجا دیگر ارادی نیست. تربیت و مجالست، تفکیک‏کردنی نیست. بخواهی، نخواهی معلّم بر روی شاگرد اثر می‏گذارد.

 معلم، «الگوی ناخودآگاه» شاگرد

 لذا یکی از محیط‏هایی که بر روی انسان اثر دارد و از نظر سازندگی و ساختار روحی انسان اثر قوی هم دارد، محیط آموزشی است؛ چه در بُعد عقلانی‏، چه در بُعد نفسانی و چه در بُعد جوارحی. اگر بخواهیم مطلب را در قالب اصطلاح بریزیم، باید بگوییم آموزش چه از نظر اعتقادی‏، چه از نظر اخلاقی و چه نسبت به جنبه‏های نفسانی تأثیرگذار است. معلّم با هیکل خود، با کلام خود، با تمام رفتارهای خود شاگرد را تربیت می‏کند. یکی از مصادیق رفتار، همان گفتار است. اصلاً گفتار، بخشی از رفتار است. کار گوش شنوایی است؛ کار چشم بینایی است؛ کار زبان هم جنبه‏های گفتاری است. گفتار، عملِ زبان است. چون هر یک از اعضای بدن، عملی متناسب با خود دارند که معلّم با تمام آنها الگوی شاگرد است و او را تربیت می‏کند.

 سنین تربیت؛ هفت تا بیست و یک سالگی

 در اینجا یک مطلب مطرح است که تأثیرگذاری معلّم بر روی متعلّم از چه چیزی نشأت می‏گیرد؟ خوب دقّت کنید! من از بحث محیط خانوادگی بیرون آمدم و رفتم به محیط آموزشی. جلسه گذشته نسبت به این بحث من دو روایت را خواندم که مربوط به سنّ بچه بود. بچه در چه سنّ و سالی روحش ساخته می‏شود؟ به‏طور غالب و معمول از هفت سالگی تا چهارده سالگی است. در روایت داشت تا هفت سالگی بچه بازی می‏کند؛ از هفت سال تا چهارده سال و از چهارده سالگی که دوباره هفت سال دیگر بگذرد، تا بیست و یک سالگی زمان روش‏گیری و تربیت پذیری است. روایت را تکرار می‏کنیم، خوب است. از امام صادق(علیه‏السلام) است که: «دَعِ ابْنَكَ يَلْعَبْ سَبْعَ سِنِينَ وَ يُؤَدَّبُ سَبْعَ سِنِينَ»؛ فرزندت را رها کن تا هفت سال بازی کند؛ بعد از هفت سال ادبش کن! اینجا است که روش می‏گیرد؛ اینجا تربیت می‏شود. «وَ الْزَمْهُ نَفْسُكَ سَبْعَ سِنِينَ».[11] هفت سال هم حواست جمع باشد و همراه خودت باشد؛ مراقبتش کن که از دستت نرود. ما دو روایت از امام صادق داشتیم که این یکی از آنها بود.

 دوران مدرسه؛ اوج دوران تربیتی

 پس چهارده سال است که در این چهارده سال، روح انسان در ابعاد گوناگون وجودی‏اش شکل می‏گیرد و ساختار پیدا می‏کند؛ از نظر روحی، جسمی، اعتقادی‏ و اخلاقی، تا برسد به عملی‏ که روش رفتار کردن است. تربیت چه بود؟ روش دادن و روش گرفتن بود. سنّ روش دادن در ابعاد گوناگون، چهارده سال است؛ یعنی از هفت سالگی تا بیست و یک سالگی. به‏طور غالب این‏طور است. این چهارده سال، همان چهارده سالی است که محیط‏های آموزشی را تشکیل می‏دهد. این همان چهارده سال است که در روایات آمده است. اینجا است که تعلیم‏ها همراه با تربیت‏ها است؛ خواسته یا ناخواسته.

 علّت اهمیّت محیط آموزشی: «برتری علمی + رابطه محبّتی»

 قوی‏ترین اثر تربیتی هم در همین محیط است. حتّی از محیط خانوادگی هم اثرش بیشتر است. در محیط خانوادگی، رابطه بین فرزند، پدر و مادر، یک رابطه محبّتی است، یا جنبه‏های مادی و سرپرستی هم مطرح است. امّا در این محیط، یک چیز اضافه وجود دارد که غیر رابطه محبّتی است. آن چیزی است که محبّت حاشیه‏ آن است. آن رابطه «برتری علمی» است. وقتی که این احساس با چاشنی محبّت مخلوط می‏شود، خیلی مؤثر است. همین‏که بچه می‏گوید «استاد بهتر از من می‏فمهد»، کافی است که تمام رفتارها، خُلقیات و اعتقاداتش را هم از او بگیرد.

 این‏طور است که وقتی چنین شاگردی به مدرسه می‏رود، اگر معلّمش بیاید و چهره کذایی درست کند، یا حرکات کذایی داشته باشد و حرف‏های خاصی بزند، شاگرد همیشه خودش را تخطئه می‏کند و می‏گوید کار او درست است چون او بیشتر از من می‏فهمد. با خودش می‏گوید حتماً کار او درست است. لذا احساس برتری علمی، کمال تأثیر را نسبت به امور تربیتی دارد و سبب می‏شود که طرف مقابل از او روش بگیرد. این عنصر «برتری علمی» همان چیزی است که در محیط خانوادگی نیست.

 «معلّم من» بهتر از پدر و مادرم می‏فهمد!

 حتّی این را به شما عرض کنم که ممکن است بچه‏ای در محیط خانوادگی‏اش، پدر و مادرش از نظر علمی در سطح بالا نباشند؛ چه بسا اکثر جامعه ما همین‏طور باشد. بعد این بچه‏ها به محیط آموزشی می‏روند؛ آن‏جا که رفتند چه می‏شود؟ آن‏ کسی که بر روی اینها اثرگذار است، معلّم او است. یعنی فرزند، معلم را بر پدر و مادرش مقدّم می‏کند. چون می‏گوید «معلّمم بهتر می‏فهمد؛ پدر و مادر من که به این اندازه عالم نیستند»! من این‏ها را می‏گویم تا بفهمید که محیط آموزشی چه می‏کند. بعضی از این محیط‏ها چنان زحمات هفت‏ساله پدر و مادر را، در هفت سال دوم خنثی می‏کند! خصوصاً در آن زمانی که هنوز بچه خودش به قدرت تمییز و تعقّل نرسیده است؛ این‏جا محیط آموزشی شمشیر دو لبه می‏شود و بیشتر بچه را تحت تأثیر قرار می‏دهد.

 خدمت و جنایت متصدّیان امور آموزشی!

 کسانی که متصدی امور آموزشی هستند، اگر صحیح عمل کنند، چه «خدمت» بزرگی کرده‏اند و اگر غلط عمل کنند، چه «جنایت» بزرگی به جامعه کرده‏اند! حرف‏های من پیچیدگی نداشت، خیلی روشن بود و چه بسا غالب شما بلکه همه شما در گیر این حرف‏ها بوده و هستید. اینکه روی محیط آموزشی زیاد تأکید شده است و ما در معارفمان داریم که مراقب باشید، به این جهت است. این دوران هم از نظر مقطع سنّی که سنّ فراگیری است، و هم نسبت به رابطه‏ای بین استاد و شاگرد، بسیار اهمیت دارد.

[1] وسائل‏الشيعة 20 154

[2] سوره مبارکه بقره، آیه 151

[3] سوره مبارکه آل عمران، آیه 164

[4] سوره مبارکه جمعه، آیه 2

[5] بحارالأنوار 1 180

[6] بحارالأنوار 74 128

[7] بحارالأنوار 66 408

[8] نهج‏البلاغة 480

[9] مستدرك‏الوسائل 12 201

[10] غررالحكم 430

[11] وسائل‏الشيعة 21 475