«درس طب در روایات»
استاد تبریزیان
94/10/12
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: بیماری‌های معده
گرمی معده
در روایات از این بیماری با تعابیر نار المعدة (آتش معده) یا لهب المعدة (شعله معده) یادشده است. لازم است معده گرمی داشته باشد تا بتواند غذا را هضم کند و از طرفی چون این گرمی سبب سوختن می‌شود پس نیاز به فروکش کردن گرمی است.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «إنما صار الانسان يأكل ويشرب بالنار ... ولولا ان النار في معدته ما هضمت، أو قال: حطمت الطعام والشراب في جوفه ولولا الريح ما التهبت نار المعدة ولا خرج الثفل من بطنه ... ولولا برد الماء لاحرقته نار المعدة»[1] یعنی «انسان با آتش غذا می‌خورد و می‌نوشد و اگر آتش در معده نبود، معده قدرت هضم (در نقل دیگر آمده له کردن) غذا را نداشت و اگر این باد نبود مدفوع و تفاله‌ها از شکم خارج نمی‌شد ... اگر سردی آب نبود آتش معده آن را می‌سوزاند.»
با توجه به روایت در معده آتش است و این آتش نیاز به هوا دارد، به همین جهت ائمه (ع) می‌فرمایند که هنگام غذا خوردن معده را سه قسمت کنید، یک‌سوم برای غذا و یک‌سوم برای آب و یک‌سوم برای هوا است. امروزه علم به این مطلب رسیده که اسید عامل سوختن است و هر چیزی که در اسید وارد شود می‌سوزد، به‌عبارت‌دیگر اسید کار همان آتش را انجام می‌دهد و مراد از آتش معده همان‌که در روایت آمده، اسید معده است. اسید برای هضم غذا لازم است ولی می‌تواند به معده هم آسیب بزند، پس باید به شکلی مهار شود و یکی از وسایل مهار کردن آن آب سرد است، آب اسید معده را رقیق می‌کند و از این طریق آن را مهار می‌کند. از نشانه‌های گرمی معده، احساس سوزش در معده است.
امام رضا (ع) می‌فرمایند: «وأروي في الماء البارد أنه يطفئ الحرارة»[2] یعنی «روایت می‌کنم آب سرد گرمی را خاموش می‌کند.»
در روایت آمده: «ان رسول الله (صلى الله عليه وآله) ... افطر على الماء الفاتر، وكان يقول: ... ويطفى الحرارة عن المعدة ويذهب بالصداع.»[3] یعنی «پیامبر (ص) با آب ولرم افطار می‌کردند و می‌فرمودند گرمی معده را خاموش می‌کند و سردرد را برطرف می‌کند.»
با توجه به روایت وجود اسید در معده اختصاص به بعد از غذا ندارد و می‌تواند قبل از غذا هم باشد، البته بعد از غذا بیشتر است همچنین زمانی که انسان به حمام می‌رود در معده اسید تولید می‌شود ازاین‌رو توصیه‌شده در حالی به حمام بروید که غذایی در شکم باشد.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «لا تدخل الحمام إلا وفي جوفك شئ يطفئ به عنك وهج المعدة وهو أقوى للبدن ولا تدخله وأنت ممتلئ من الطعام.»[4] یعنی «وارد حمام نشو مگر اینکه در درونت چیزی (غذایی) باشد تا آتش معده را خاموش کند و این برای بدنت بهتر است و نیز درحالی‌که شکم پر است وارد حمام نشو.»
سردی معده
گرمی معده برای هضم غذا و فعالیت معده لازم است و اگر معده به سردی و تنبلی بگراید این خود یک بیماری است.
پیامبر (ص) می‌فرمایند: «اصل كل داء البرودة. وقال: كل وانت تشتهي وامسك وانت تشتهي.»[5] یعنی «ریشه هر بیماری سردی است، وقتی گرسنه شدی غذا بخور و قبل از آنکه سیر شوی دست بکش.» کلمه برودة یا بردة در روایت آمده به معنی سردی است و گاهی اوقات معنی سردی معده است، با توجه به ادامه روایت می‌توان گفت که به‌احتمال‌زیاد مراد از سردی در ابتدای روایت همان سردی معده است و اگر این احتمال درست باشد شاید بتوان گفت که یکی از علل سردی معده پرخوری است. این روایت یک قانون کلی است، اگر توجه کنید اکثر داروهایی که در عطاری‌ها وجود دارد گرم و خشک یا گرم و تر است، بنابراین بیشتر بیماری‌ها به علت سردی است، اگر کسی دچار گرمی شود به روش‌های راحتی مانند خوردن یک انار یا خیار یا کمی خرفه می‌تواند گرمی را برطرف کند ولی در صورت بروز سردی باید از دارو استفاده کند.
در روایت آمده: «الحر أنفع أم البرد؟ قال: بل الحر أنفع من البرد، لان الحر من حر الحياة والبرد من برد الموت»[6] یعنی «از امام پرسیدند گرمی بهتر است یا سردی، امام پاسخ دادند گرمی زیرا گرمی از گرمی زندگی است و سردی از سردی مرگ است» و نیز در روایت آمده: «وهو بارد وجامد، فبجموده وبرده يكون فناء كل جسم»[7] یعنی «(بلغم) سرد و جامد است و به علت جمود و سردی آن، کل جسم نابود می‌شود.» در روایت آمده که ماندن آب و تفاله در روده‌ها سبب تولید بلغم می‌شود.
سردی بدن معلول بلغم و سودا است و بلغم و سودا از ماندن تفاله و مدفوع در روده‌ها به وجود می‌آید. اگر معده سرد نباشد و خوب غذا را هضم کند، غذا در روده‌ها نمی‌ماند و زود از بدن خارج می‌شود، به‌عبارت‌دیگر یبوست با سردی معده مرتبط است.
پیامبر (ص) می‌فرمایند: «المعدة بيت الداء»[8] یعنی «معده خانه بیماری است.» در طب اسلامی منشأ اصلی بیماری‌ها معده است، در طب امروزی اصل را قلب می‌دانند درحالی‌که اگر معده بیمار باشد سبب بیماری قلب می‌شود.
پیامبر (ص) می‌فرمایند: «بشروا المحرورين بطول العمر.»[9] یعنی «به گرم‌مزاجان، عمر طولانی را بشارت دهید.»
اولین درمان سردی معده مرکب یک است، در روایت درباره مرکب یک آمده: «لوجع المعدة وبرودتها وضعفها ... الشربة منه وزن مثقالين على الريق مرة واحدة، فإنه يسخن المعدة، ويهضم الطعام»[10] یعنی «برای درد معده و سردی معده و ضعف معده ... دو مثقال ناشتا یک‌بار از آن بنوش، زیرا این معده را گرم می‌کند و غذا را هضم می‌کند.» علاوه بر این بیماری‌ها که در روایت آمده، مرکب یک درمان شاخص بیماری کبد و همچنین درمان تب و حالت تهوع است.
دومین درمان داروی جامع امام رضا (ع) است، در روایت آمده: «شكوت الى أبى جعفر محمد بن علي بن موسى عليهم السلام برد المعدة في معدتي وخفقانا في فؤادي فقال اين أنت عن دواء أبى وهو الدواء الجامع ... حبة بماء كمون يطبخ فانه يعافى باذن تعالى.»[11] یعنی «به امام جواد (ع) از سردی معده و تپش قلب شکایت کردم، امام فرمودند کجایید از داروی پدرم، داروی جامع، ... به اندازه یک دانه از آن را با آب زیره مصرف کن، به اذن خدای تعالی درمان می‌شوی.» از این روایت و روایات دیگر استفاده می‌شود که تپش قلب معلول سردی معده است.
معده‌درد
اولین درمان مرکب یک است، در روایت درباره مرکب یک آمده: «لوجع المعدة وبرودتها وضعفها ... الشربة منه وزن مثقالين على الريق مرة واحدة، فإنه يسخن المعدة، ويهضم الطعام»[12] یعنی «برای درد معده و سردی معده و ضعف معده ... دو مثقال ناشتا یک‌بار از آن بنوش، زیرا این معده را گرم می‌کند و غذا را هضم می‌کند.»
دومین درمان مرکب دو است، در روایت درباره مرکب دو آمده: «دواء لخفقان الفؤاد والنفس العالي ووجع المعدة وتقويتها ...»[13] یعنی «برای تپش قلب و بلند نفسی و معده‌درد و تقویت معده مفید است ...» تپش قلب و بلند نفسی معمولاً معلول گرفتگی عروق قلب است و گرفتگی عروق قلب معلول مشکل معده است. از این دارو به‌اندازه یک گردو از دارو مصرف شود.
سومین درمان مرکب سه است، در روایت آمده: «لورم البطن ووجع المعدة»[14] یعنی «برای ورم شکم و درد معده مفید است.» این دارو باید به‌اندازه یک فندق مصرف شود.