موضوع: عقل

در روایات آمده که عقل مانند چراغی عمل می‌کند که در سر است ولی نور آن در تمام بدن وجود دارد. عقل یعنی قدرت درک، البته در لغت به معنی بندی است که با آن چهارپا را می‌بندند تا هر کاری نکند و آن را محدود می‌کند، عقل در انسان مانند این بند عمل می‌کند و مانع می‌شود که انسان به دنبال شهوات برود و سبب می‌شود که انسان حدومرزها را رعایت کند. در روایت آمده: «مع سئل الحسن بن علي (ع) فقيل له: ما العقل؟ قال: التجرع للغصة حتى تنال الفرصة.»[1] یعنی «از امام حسن مجتبی (ع) سؤال کردند عقل چیست؟ امام فرمودند جرعه کردن غصه (کنایه از صبر و تحمل) تا زمانی که فرصت اجازه دهد.»

در روایت دیگر آمده: «ما العقل؟ قال: حفظ قلبك ما استودعته»[2] یعنی «از امام حسن مجتبی (ع) سؤال کردند عقل چیست؟ امام فرمودند حفظ قلب، آنچه نزد او ودیعه گذاشتید.» یعنی هرچه یاد بگیری او حفظ می‌کند.

البته در بیشتر روایات آمده: «ما عُبِدَ به الرحمن»[3] یعنی «)عقل( همان چیزی است که انسان به‌وسیله آن خدا را عبادت می‌کند.»

از روایات استفاده می‌شود که اموری عقل را تقویت و یا تضعیف می‌کند.

اموری که عقل را تقویت می‌کند

اولین تقویت‌کننده عقل سرکه است، امام صادق (ع) می‌فرمایند: «الخل يشد العقل»[4] یعنی «سرکه عقل را تقویت می‌کند.» روایاتی که سرکه را تقویت‌کننده عقل معرفی می‌کنند بسیار است.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «الخل الخمر يشد اللثة، ويقتل دواب البطن، ويشد العقل»[5] یعنی «سرکه خمر لثه را تقویت می‌کند و انگل شکم را می‌کشد و عقل را تقویت می‌کند.» در این روایت مقید شده که سرکه خمر عقل را تقویت می‌کند که این منافاتی با روایت قبل ندارد و می‌توان گفت که هر سرکه‌ای تقویت‌کننده عقل است ولی خواص دیگر را تنها سرکه خمر دارد. سرکه خمر به سرکه‌ای می‌گویند که در فرآیند تبدیل‌شدن به سرکه ابتدا تبدیل به خمر می‌شود (انقلاب اول) سپس تبدیل به سرکه می‌شود (انقلاب دوم)، در روایات و در منابع فقهی شش چیز ذکرشده که ابتدا تبدیل به خمر و سپس تبدیل به سرکه می‌شوند، انگور، خرما، جو، عسل، انجیر و یک مورد دیگر که به یاد ندارم، یعنی اگر از سیب سرکه درست کنند این‌گونه نیست که ابتدا تبدیل به خمر شود و تبدیل‌شدن به خمر فقط در همان شش مورد است. برای درست کردن سرکه از انگور ابتدا باید انگور شسته شود سپس صبر کنید تا کاملاً خشک شود زیرا آب سبب کپک زدن آن می‌شود، پس‌ازآن آب انگور را بگیرید و در ظرف ریخته و درب آن را ببندید البته می‌توان خود انگور را هم در ظرف ریخت و درنهایت آن را صاف کرد. در زمستان شش روز و در تابستان سه روز طول می‌کشد تا تبدیل به خمر شود و تفاله آن بالا می‌آید، پس از مدتی تبدیل به سرکه می‌شود و تفاله آن پایین می‌آید، شرطش آن است که پس از تبدیل‌شدن به خمر (ده روز) درب ظرف را بازکنید تا مگس سرکه یا پشه سرکه وارد آن شود، این حشره باعث می‌شود که آب انگور تبدیل به سرکه شود و این فرآیند نود روز طول می‌کشد و روش دیگر این است که بعد از ده روز به آن سرکه کهنه اضافه کنند زیرا در سرکه کهنه تخم مگس سرکه وجود دارد و حتی اگر در را ببندند بازهم مگس سرکه در آن به وجود می‌آید و پس از چهل روز تبدیل به سرکه می‌شود ولی آنچه در روایات توصیه‌شده با باز گذاشتن ظرف و ورود مگس سرکه از راه طبیعی آن است در روایت آمده: «كلوا خل الخمر ما انفسد، ولا تأكلوا ما أفسدتموه أنتم»[6] یعنی «سرکه خمری را بخورید که خود فاسد شده نه آنکه خودتان فاسد کرده‌اید». هرچه انگور مورداستفاده شیرین‌تر باشد سرکه حاصل از آن بهتر و ترش‌تر است. اگر بخواهیم از خرما سرکه درست کنیم باید کمی آب به خرما اضافه کنیم تا جایی که آب روی خرما بیاید، پس از چهل روز آن را صاف کنید و تا نود روز بگذارید.

امروزه در طب سنتی و عطاری‌ها سرکه سیب به‌عنوان بهترین سرکه معرفی می‌شود ولی در طب اسلامی بهترین سرکه، سرکه خمر است.

در روایاتی که ذکر شد عبارت «تشد» آمد که مراد تقویت عقل است و در روایاتی دیگر آمده «تزید» یعنی زیاد شدن.

در روایت آمده: «رجلا كان عند أبى الحسن الرضا (ع) بخراسان، فقدمت إليه مائدة عليها خل وملح فافتتح، بالخل فقال الرجل: جعلت فداك، إنكم أمرتمونا أن نفتتح بالملح، فقال: هذا مثل هذا (يعنى الخل) يشد الذهن ويزيد في العقل»[7] یعنی «مردی نزد امام رضا (ع) در خراسان بود و سفره در مقابل او پهن کردند و سرکه و نمک در سفره قراردادند و امام با سرکه آغاز کردند و آن مرد اعتراض کرد که شما به ما امر کردید که با نمک شروع کنیم و امام فرمودند آن‌هم مانند این است (یعنی سرکه) ذهن را تقویت می‌کند و عقل را زیاد می‌کند.» مراد از زیادشدن عقل، بالا رفتن مرتبه عقل است.

اسحاق بن عمار روایت می‌کند: «قلت لابي عبد الله عليه السلام الرجل آتيه اكلمه ببعض كلامي فيعرف كله، ومنهم من آتيه فاكلمه بالكلام فيستوفي كلامي كله ثم يرده علي كما كلمته، ومنهم من آتيه فاكلمه فيقول: أعد علي فقال يا اسحاق: أو ما تدري لم هذا؟ قلت لا، قال الذي تكلمه ببعض كلامك فيعرف كله فذاك من عجنت نطفته بعقله، واما الذي تكلمه فيستوفي كلامك ثم يجيبك على كلامك فذاك الذي ركب عقله في بطن أمه، وأما الذي تكلمه بالكلام فيقول اعد علي، فذاك الذي ركب عقله فيه بعد ما كبر فهو يقول اعد علي.»[8] یعنی «از امام صادق (ع) پرسیدم مردی را با او چند کلمه صحبت می‌کنم و او کل مطلب را می‌فهمد و شخص دیگری را با او صحبت می‌کنم و وقتی کلامم تمام شد حرفم را می‌فهمد و شخص دیگر که وقتی با او صحبت می‌کنم چو حرفم تمام می‌شود می‌گوید دوباره بگو، امام فرمودند ای اسحاق مگر نمی‌دانی علتش چیست؟ عرض کردم نه، امام فرمودند کسی که بعضی از کلمات را به او می‌گویی و کل حرف‌هایت را می‌فهمد او کسی است که نطفه‌اش با عقلش عجین شده و آن‌کسی که وقتی کلامت تمام شد سپس حرفت را می‌فهمد کسی است که عقلش در شکم مادر به او اضافه‌شده و آن شخص که با او صحبت می‌کنی و می‌گوید دوباره بگو کسی است که بعد از بزرگ شدن عقل به او اضافه‌شده.» در این روایت به سه مرتبه از عقل اشاره‌شده و شاید مراتب دیگری هم باشد، پس می‌توان گفت که عقل دارای مراتب است و اگر خوردن سرکه عقل را زیاد می‌کند آیا مرتبه عقل را افزایش می‌دهد؟ البته هر مرتبه‌ای هم خود دارای مراتبی است برای مثال کسی با شنیدن مقداری کمتر از کلام مفهوم را درمی‌یابد و کسی دیگر با شنیدن کلمات بیشتر پی به مفهوم می‌برد و می‌توان گفت که خوردن سرکه از این نظر باعث زیادشدن عقل و مرتبه آن می‌شود نه این‌که شخصی که با شنیدن کل کلام مفهوم را درمی‌یابد با خوردن سرکه مانند کسی شود که با شنیدن بعضی کلمات پی به مفهوم می‌برد.

البته این احتمال هم وجود دارد که وقتی می‌گویند عقل زیاد می‌شود مراد زیادشدن مغز است که وسیله عقل به‌حساب می‌آید و به دنبال آن عقل زیاد می‌شود. اگر قبول کنیم که در اثر عواملی مثل کهولت سن عقل کم می‌شود، پس عقل می‌تواند زیاد هم بشود.

عقل در کل بشر یکسان است و احکام عقلایی همیشه یکی است، در روایات آمده عقل ملک واحدی است که دستانی به تعداد خلایق دار، بنابراین کم یا زیاد بودن عقل بستگی دارد به مغز شخص که بهره و توانایی کمتر یا بیشتری در دریافت دارد، مانند یک نیروگاه برق که با کابل‌های برق به خانه‌ها و کارخانه‌ها متصل شده است و آنچه در دریافت برق تفاوت ایجاد می‌کند فیوز است که در خانه‌ها و کارخانه‌ها متفاوت است بعضی ۱۰ آمپر است و بعضی ۲۵ آمپر است و ... .

دومین تقویت‌کننده عقل خرفه است، خرفه همان سبزی حضرت زهرا (س) است.

پیامبر (ص) می‌فرمایند: «عليكم بالفرفخ فهى المكيسة، فانه إن كان شئ يزيد في العقل فهى»[9] یعنی «بر شما باد خرفه، این انسان را سنگین و باوقار (عاقل) می‌کند و اگر چیزی عقل را زیاد کند خرفه است.»

سومین تقویت‌کننده عقل برگ چغندر است، در روایت درباره برگ چغندر آمده: «يشد العقل ويصفى الدم»[10] یعنی «همانا آن عقل را تقویت می‌کند و خون را صاف می‌کند.»

متأسفانه امروزه غالباً مردم گشنیز و شاهی و اسفناج مصرف می‌کنند که خاصیت ندارند یا حتی ضرر دارند برای مثال گشنیز سبب فراموشی می‌شود و عقل را ضعیف می‌کند.

چهارمین تقویت‌کننده عقل کدوتنبل است، در روایت آمده: «الدباء يزيد في العقل»[11] یعنی «کدوتنبل عقل را زیاد می‌کند.»

در روایت دیگری آمده: «الدباء يزيد في الدماغ»[12] یعنی «مغز را زیاد می‌کند.»

در روایتی دیگر آمده: «يزيد في العقل والدماغ»[13] یعنی «عقل و مغز را زیاد می‌کند.»

در روایت دیگری آمده: «فإنه يذكى العقل»[14] یعنی «عقل را تیز می‌کند.»

در روایت دیگری آمده: «فَإِنَّهُ يُزَكِّي الْعَقْلَ»[15] یعنی «عقل را زیاد می‌کند.»

همچنین در روایت آمده: «أَنَّهُ كَانَ يُعْجِبُهُ الدُّبَّاءُ وَ يَلْتَقِطُهَا مِنَ الصَّحْفَةِ»[16] یعنی «پیامبر (ص) حرص می‌کردند (علاقه زیادی داشتند) به کدوتنبل و مقدار ریز آن‌که بر سفره می‌ریخت را جمع می‌کردند و می‌خوردند» همچنین سفارش می‌کردند به دیگران بخصوص به حضرت علی (ع) و می‌فرمودند: «يا على عليك بالدباء فكله، فانه يزيد في العقل والدماغ»[17] یعنی «ای علی بر تو باد کدوتنبل، آن را بخور، زیرا عقل و مغز را زیاد می‌کند.» همه انواع کدو این خاصیت را دارند ولی کدوتنبل بهتر است، همچنین به هر شکلی می‌توان از آن استفاده کرد ولی پخته بهتر از خام است.

پنجمین تقویت‌کننده عقل به است، در روایت آمده: «عليكم بالسفرجل فكلوه فانه يزيد في العقل والمروءة»[18] یعنی «بر شما باد به، آن را بخورید، زیرا عقل و مروه را زیاد می‌کند.»

می‌توانیم با جمع‌کردن تمام مواردی که برای عقل مفید است دارویی بسازیم که تمام خواص را دارا باشد و برای افرادی که دچار ضعف عقل هستند یا مبتلا به اوتیسم یا انواعی از دیوانگی هستند، استفاده کرد. اگر از سرکه بگذریم اول برگ خرفه و تخم خرفه، دوم برگ چغندر، سوم کدو و تخم کدو، چهارم به و تخم به و موارد دیگر.