1402/10/24
موضوع: فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامی)/الباب الثالث: هندسة المسجد /میضاة ومطهرة المسجد (الأقوال في المسألة)
بحث در مهندسی مسجد پیرامون تعیین مکان وضوخانه و سرویس بهداشتی مسجد بود. پیش‌تر به مفهوم‌شناسی واژه «ميضاة» یا «مِطهرة» پرداختیم و گفتیم مشهور فقهای امامیه قرار گرفتن وضوخانه در جلوی درب مساجد را مستحب شمردند و این حکایت از این می‌کرد که این مکان باید خارج از محل اصلی مسجد باشد که ابتدا تطهیر صورت بگیرد و سپس مردم وارد مسجد شوند.
اما اقوال در مسئله با اختلاف روبرو است؛ یعنی یکنواخت و یک‌گونه نیست. برخی از فقها به این اختلاف اقوال نیز اشاره کردند.
پیش از پرداختن به اختلاف اقوال فقها و حکم مسئله که آیا مستحب است وضوخانه خارج مسجد باشد یا نه؟ یعنی آیا جایز است وضوخانه داخل مسجد باشد یا حرام است؟
بهتر است برای روشن شدن موضوع مسئله تصویری از آن‌را بیان کنیم تا هنگام نقل اقوال کاملاً با این موضوع تطبیق کند؛ یعنی ببینیم حرف این فقیه با کدام قسمت این موضوع تطبیق دارد.
پس نخست باید دید «ميضاة» و «مِطهرة» که بامعنای آن آشنا شدیم چند صورت دارد. آیا وضوخانه و دستشویی یک‌طور است یا بنا بر مکان دارای تنوع در مصادیق است؟ «ميضاة» و «مِطهرة» در بیان اهل لغت دارای یک معنای عام بود که به مکان وضو و شست‌وشو گفته می‌شد، خواه این شست‌وشو از حدث بود یا از خبث؛ مثلاً دست یک نفر خونی شده است و می‌خواهد در وضوخانه بشوید یا مبطل وضویی مانند بول یا غائط از او سر زده است و می‌خواهد دوباره وضو بگیرد. آیا در اینجا تنها می‌خواهد وضو بگیرد یا می‌خواهد هم بول کند و هم وضو بگیرد؟ ابتدا در اینجا باید این موضوع را روشن کنیم که آیا همین دو قسم است یا اقسام دیگری نیز دارد؟ و مقصود از «ميضاة» و «مِطهرة» در مسجد و خارج آن چیست؟
ما در اینجا می‌توانیم چند فرع داشته باشیم:
1. آیا مقصود از «ميضاة» تنها برای انجام وضو است؟ مثلاً شیر آبی را قرار دادند که اگر کسی خواست وضو بگیرد یا اگر کسی پس از وضو خوابش برد و دوباره خواست وضو بگیرد به آن مکان برود و برگردد. در مساجد نیز مکانی داریم که تنها برای وضو است و سرویس بهداشتی نیست. آیا مقصود از میضاة علی باب المسجد در لسان فقها همین است که برای آن استحباب قائل شدند؟
2. آیا مقصود از «ميضاة» مکانی است که برای وضو، بول و غائط تعبیه شده است؟ یعنی سرویس بهداشتی است که در آنجا بول و غائط می‌کند و در کنارش وضو نیز می‌گیرد.
3. آیا مقصود از «ميضاة»، مکانی برای وضو از حدث و خبث به‌طور مطلق است؟
اقوال فقها بر اساس این فرع‌ها مختلف شده است. فتوای هر فقیهی در این مسئله گاهی ناظر به یک بُعد از این فرض‌هاست؛ مثلاً اگر فتوا به‌استحباب وضوخانه (ميضاة) جلوی درب مساجد داده است نگاهش به این است که اگر این وضوخانه برای بول و غائط نیز هست، باید جلوی درب مسجد باشد و نگاهش به‌مطلق وضوخانه نیست. اگر یک شیری فقط برای آب کشیدن و وضو گرفتن گذاشتند، شاید این منظور فقیه نباشد.
پس ناچاریم همه این فرع‌ها در موضوعات مسئله را از دو وجه مورد بحث و گفت‌وگو قرار دهیم:
وجه نخست: سبقت وضوخانه و سرویس بهداشتی بر مسجدیت
وجه نخست این است که وضوخانه را پیش از ساخت مسجد ساختند، سپس یک نفر زمین‌های پیرامون آن‌را برای مسجد وقف کرده است. آیا مقصود فقیه که می‌گوید مستحب، ممنوع یا جایز است مربوط به این قسم است یا نه؟
وجه دوم: سبقت مسجدیت بر وضوخانه و سرویس بهداشتی
وجه دوم این است که نخست مسجد ساختند و سپس می‌خواهند داخلش وضوخانه بسازند. در اینجا ممکن است مسئله فرق کند همان‌طورکه در میان فقها نیز در این وجه، اختلاف اقوال است.
فرع‌های جدیدی می‌شود در اینجا ایجاد شود؛ ازجمله اینکه وضوخانه و دستشویی در اینجا آیا سبب نجس شدن مسجد و تسری نجاست به‌مسجد می‌شود یا نه؟ حتماً در اینجا مسئله متفاوت خواهد بود.
همچنین قرار دادن وضوخانه و دستشویی داخل مسجد آیا سبب اذیت نمازگزاران می‌شود یا نه؟ هنگامی‌که این‌چنین باشد بوی بدی ایجاد می‌شود که نمازگزاران را اذیت می‌کند یا مانند سرویس بهداشتی‌های امروزه که سیستم تهویه دارند ممکن است هیچ بویی از آنجا بیرون نیاید و سبب اذیت و آزار نشود. این فرع دو صورت دارد: اذیت نمازگزاران یا اذیت نشدن آن‌ها.
فرع دیگر این است که ساخت وضوخانه و سرویس بهداشتی داخل مسجد یا جلوی درب مسجد آیا از نظر ساختمانی سبب ضرر رسانی به‌مسجد می‌شود یا نه؟ مثلاً مسجد قدیمی است و اگر رطوبت به آن سرایت کند سبب خراب شدنش می‌شود. آیا ساخت وضوخانه و سرویس بهداشتی به‌مسجد ضرر می‌رساند یا نه؟ به‌طور طبیعی دوباره اقوال فقها در‌این‌باره مختلف خواهد بود.
در اقوال فقها همه این فرع‌ها در موضوع مسئله مؤثر است؛ [یعنی هنگام فتوا به این فرع‌ها نظر دارند] که آیا وضوخانه تنها برای وضو است یا برای بول و غائط نیز هست؟ آیا وضوخانه مسجد را نجس می‌کند؟ آیا وضوخانه به‌مسجد ضرر می‌رساند؟ آیا وضوخانه می‌تواند در ساخت بر مسجدیت سبقت بگیرد یا نه؟ هرکدام از این‌ها در فتوای فقها تأثیرگذار است.
بیان اقوال فقها
اکنون با فروعی که بیان کردیم سراغ اقوال فقها می‌رویم تا مقصود آن‌ها را بفهمیم. عبارت شهید ثانی را پیش‌تر خواندیم که به اختلاف اقوال اشاره‌کرده بودند و فرموده بود:
«(و) يستحبّ جَعْل (الميضاة) وهي المطهرة للحدث والخبث (على أبوابها) لا في داخلها؛ لقول النبيّ: «جَنِّبُوا مَسَاجِدَكُمْ صِبْيَانَكُمْ وَمَجَانِينَكُمْ وَشِرَاءَكُمْ وَبَيْعَكُمْ وَاجْعَلُوا مَطَاهِرَكُمْ عَلَى أَبْوَابِ مَسَاجِدِكُمْ»[1] . ولأنّه لو جعلت داخلها، لتأذّى الناس برائحتها، وهو مطلوب الترك. ومنع ابن إدريس من جَعْل الميضاة في وسطها[2] . قال في الذكرى: وهو حقّ إن لم تسبق المسجد[3] .
وهذا إذا أُريد بها موضع البول والغائط، أمّا إذا أُريد بها موضع الوضوء والغسل، فيكره مطلقاً مع عدم أذى المسجد؛ لكراهة الوضوء من البول والغائط في المسجد، وعدم انفكاك المتوضّئين منهما غالباً»[4] ؛
قرار دادن وضوخانه و سرویس بهداشتی که پاک‌کننده برای حدث (وضو) و خبث (بول و غائط) است جلوی درب‌های مساجد مستحب است و در داخل مسجد نباید باشد. [پس مقصود فقها از جانمایی وضوخانه جلوی درب‌های مساجد این است که خارج مسجد باشد و داخلش نباشد. باید این نکته را در اینجا متذکر شد که مقصود از درب مساجد همان درب ورودی به‌مسجد است و شامل درب ورود به‌صحن و حیاط مسجد نمی‌شود]
شهید ثانی در ادامه به‌روایت پیامبر استناد می‌کند که فرمودند:
از مساجدتان بچه‌ها[5] ، دیوانگان و خریدوفروشتان را دور کنید و محل تطهیر (وضوخانه) را جلوی درب مسجد بگذارید و داخل مسجد نگذارید[6] ، زیرا اگر وضوخانه را داخل مسجد بگذارید مردم از بوی بد آن اذیت می‌شوند و انجام ندادن این کار مطلوب و پسندیده است. [البته همه این فتوا را نداده‌اند؛ ازجمله]: ابن ادریس که قرار دادن وضوخانه در وسط مسجد را منع کرده است.[7] شهید اول در ذکری فرموده است: حق این است که وضوخانه [در ساخت] از مسجد سبقت نگیرد.[8]
شهید ثانی دلیل نخست را روایت نبوی و دلیل دوم را اذیت شدن مردم از بوی بد سرویس بهداشتی داخل مسجد بیان کرد و فرمود: بهتر است ترک شود؛ یعنی سرویس بهداشتی داخل مسجد نباشد. پس اینکه فرموده است سرویس بهداشتی خارج مسجد باشد مستحب است به‌معنای جواز ساختش در داخل مسجد نیست؛ ازاین‌رو ابن ادریس ساخت سرویس بهداشتی در داخل مسجد را منع کرده است؛ یعنی داخل مسجد باشد جایز نیست، بلکه حرام است. باید در قول ابن ادریس تأمل کرد که آیا مقصود ایشان مطلق وضوخانه و سرویس بهداشتی است؟ به‌ویژه آنجایی‌که تنها برای وضو باشد و به بول و غائط اختصاص ندارد.
شهید اول کلام ابن ادریس را حق دانسته است؛ البته به‌شرط اینکه ساخت وضوخانه و سرویس بهداشتی بر مسجد سبقت نگرفته باشد، زیرا اگر این‌چنین باشد به نیت واقف برمی‌گردد و اگر واقف نیت کرده باشد که در این مکان باشد؛ به‌هیچ‌وجه جایز نیست از درون مسجد به بیرون انتقال یابد و پیرامون آن مسجد می‌شود.
شهید ثانی در ادامه می‌فرماید:
اینکه گفتند از ساخت وضوخانه در داخل مسجد منع شده است، به‌شرط این است که بر مسجدیت سبقت نگرفته باشد؛ یعنی اراده ساخت سرویس بهداشتی شده است.
ابن ادریس فرموده است: این سرویس بهداشتی تنها برای وضو نیست، بلکه برای بول و غائط نیز هست؛ ازاین‌رو ساخت آن ممنوع است، اما اگر مقصود از ساخت وضوخانه، وضو و شست‌وشو باشد؛ وضو گرفتن در داخل مسجد به‌طور مطلق کراهت دارد، حتی اگر سبب اذیت و آزار نیز نشود، چون وضو از بول و غائط در مسجد کراهت دارد. همچنین شما اینجا وضوخانه درست کنید و میان جایی‌که وضو از بول و غائط گرفته می‌شود با جایی‌که وضو از حدث گرفته می‌شود، همچون حدث اکبر یا چیز دیگر تفکیک کنید.
شهید در اینجا می‌فرماید: غالباً نمی‌شود میان این دو تفکیک کرد که اینجا وضو بگیرد یا آنجا وضو بگیرد؛ ازاین‌رو مطلقاً گفته‌اند وضو گرفتن داخل مسجد مکروه است.
روایتی در‌این‌باره هست که بعداً آن‌را می‌خوانیم که در روایت نهی شده است، اما در اینجا کراهت از آن فهمیده‌اند.
شهید ثانی در «روضة البهية» در شمارش مستحبات مکان مصلی و احکام مسجد می‌فرماید:
«ويستحبّ ...والميضاة وهي المطهرة للحدث والخبث على بابها لا في وسطها على تقدير سبق إعدادها على المسجدية وإلّا حرم في الخبثية مطلقا والحدثية إن أضرّت بها»[9] ؛ یکی از مستحبات، قرار دادن وضوخانه و سرویس بهداشتی جلوی درب‌های مساجد است که پاک‌کننده برای حدث (وضو) و خبث (بول و غائط) است و در داخل مسجد نباید باشد، برفرض اینکه آماده‌سازی این مکان برای مسجد زودتر باشد؛ یعنی ساخت وضوخانه بر مسجد سبقت نگرفته باشد، وگرنه در خبثیّت به‌طور مطلق حرام است، چون نجاست را می‌خواهید در آنجا بریزد و در حدثیّت نیز اگر موجب اضرار شود حرام می‌شود. البته این حکم ممکن است در زمان متفاوت باشد، زیرا آن زمان بحث آب‌لوله‌کشی و امکان آمدن آب کر به داخل فضای مسجد مطرح نبوده است و با آب قلیل توسط آفتابه یا ظرفی کارها انجام می‌شده است، اما اکنون اگر آب کر به نجاست برخورد کرد و عین نجاست نیز نداشت؛ مثلاً آن خبث، خون بود و با برخورد با آب کر و تأثیر آن اصلاً آن نجاست به مسجد منتقل نشد. پس اختلاف اقوال در اینجا وجود دارد.
صاحب جواهر نیز به اختلاف اقوال اشاره‌کرده و فرموده‌اند:
«نعم يكره الوضوء من حدث الغائط والبول في المسجد ... ويجوز الاستنجاء من البول والغائط في المسجد إن لم يتنجّس بذلك. ويجوز كون الميضاة في المسجد مع سبقها على المسجديّة فيصير المسجد حينئذٍ ما عداها ما لم يستلزم منه نجاسة غير محلّها من المسجد أو نحو ذلك فلا يجوز»[10] ؛ البته وضو از حدث غائط و بول در مسجد حرام است ... و پاک شدن از بول و غائط در مسجد جایز است، به‌شرط اینکه مسجد تنجسی به‌واسطه آن پیدا نکند؛ و جایز است وضوخانه در مسجد باشد به‌شرط اینکه بر مسجدیت سبقت گرفته باشد و پیرامون وضوخانه مسجد می‌شود تا زمانی‌که باقی ماندنش سبب تنجیس و اضرار به مکان‌های مسجد نشود و به آن تسری نکند و اگر تسری کند جایز نیست و باید از آنجا منتقل شود و یا آنجا وقف مسجد نشود.
موضوع مسئله را تصویر کردیم و عبارت فقها را نیز در‌این‌باره خواندیم و پس از این به‌سراغ اقوال و بررسی ادله خواهیم رفت.
الدرس الواحد والخمسون: (يکشنبه 24/10/2 رجب 1445)
الباب الثالث: هندسة المسجد
میضاة ومطهرة المسجد (الأقوال في المسألة)
كما أشرنا في الدرس الماضي أن أقوال الفقهاء في تعيين مكان ميضاة المسجد ومطهرة المسجد في داخله أو خارجه مختلفة. وأشير الى الاختلاف في بعض الكتب الفقهية منها: الشهيد الثاني في الروضة وروض الجنان.
ولكنه ينبغي الكلام في تصوير موضوع المسألة قبل الحديث حول الأقوال.
تصوير موضوع المسألة:
اولأ ينبغي الحديث حول موضوع المسألة وتعين المقصود من الميضاة والمطهرة في كلمات الفقهاء.
لأننا قد بينا أن استعمال مصطلح الميضاة والمطهرة في كلمات الفقهاء وقبلهم في لسان أصحاب اللغة عام وشامل لموضع الوضوء والغسل سواء كان الوضوء من الحدث أو من الخبث؟
هل المقصود منها موضع الوضوء فقط كجعل مكان فيه الماء ويتوضوء فيه من دون اختصاص مكان للبول والغائط وغيرهما؟
أو المقصود منها موضع الوضوء من البول والغائط؟
أو المقصود موضع الوضوء من الحدث والخبث مطلقا؟
فأقوال الفقهاء تختلف حسب هذه الموضوعات المتنوعة.
وكل هذه الفروع في موضوعات المسألة لابد من الحديث في الجانبين:
الجانب الأول: سبق الميضاة والمطهرة على المسجدية.
الجانب الثاني: سبق المسجدية على الميضاة والمطهرة.
ففيها هذا الجانبين كذلك تختلف أقوال الفقهاء.
وكذلك يوجد فروض مختلفة: منها: في فرض تاثير الميضاة لتنجيس المسجد وعدم تنجيسه.
في فرض أذي المصلين وعدم أذاهم.
وفي فرض الاضرار بالمسجد أو عدم الاضرار بالمسجد.
وفي فرض موافقة نظر الواقف أو مخالفته.
كل هذه الفروع في موضوع المسألة لابد من التظر والالتفات وطبعا اختلاف الآراء والأقوال تابع لاختلاف هذه الموارد.
فنلتفت الى بيان أقوال الفقهاء:
ففي روض الجنان للشهيد الثاني في شرح ارشاد الاذهان:
«(و) يستحبّ جَعْل (الميضاة) وهي المطهرة للحدث والخبث (على أبوابها) لا في داخلها؛ لقول النبيّ: «جَنِّبُوا مَسَاجِدَكُمْ صِبْيَانَكُمْ وَمَجَانِينَكُمْ وَشِرَاءَكُمْ وَبَيْعَكُمْ وَاجْعَلُوا مَطَاهِرَكُمْ عَلَى أَبْوَابِ مَسَاجِدِكُمْ»[11] . ولأنّه لو جعلت داخلها، لتأذّى الناس برائحتها، وهو مطلوب الترك. ومنع ابن إدريس من جَعْل الميضاة في وسطها[12] . قال في الذكرى: وهو حقّ إن لم تسبق المسجد[13] .
وهذا إذا أُريد بها موضع البول والغائط، أمّا إذا أُريد بها موضع الوضوء والغسل، فيكره مطلقاً مع عدم أذى المسجد؛ لكراهة الوضوء من البول والغائط في المسجد، وعدم انفكاك المتوضّئين منهما غالباً»[14] .
وقال الشهيد الثاني في كتابه الروضة البهية:
«ويستحبّ ...والميضاة وهي المطهرة للحدث والخبث على بابها لا في وسطها على تقدير سبق إعدادها على المسجدية وإلّا حرم في الخبثية مطلقا والحدثية إن أضرّت بها»[15] .
وقال صاحب الجواهر:
«نعم يكره الوضوء من حدث الغائط والبول في المسجد ... ويجوز الاستنجاء من البول والغائط في المسجد إن لم يتنجّس بذلك. ويجوز كون الميضاة في المسجد مع سبقها على المسجديّة فيصير المسجد حينئذٍ ما عداها ما لم يستلزم منه نجاسة غير محلّها من المسجد أو نحو ذلك فلا يجوز»[16] .