موضوع: فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)/الباب الثالث: هندسة المسجد /منارة المسجد (مشروعیة المنارة في الاسلام)

بحث در نظام مهندسی مسجد بود. چندین مقام در موضوع مناره وجود داشت که تاکنون در دو مقام از آن گفت‌وگو کردیم.

مقام سوم: مشروعية اتخاذ المنارة للمساجد

سومین مقام در موضوع مناره، مشروعیت مناره در اسلام است. پس ‌از اینکه درباره معنای مناره و تاریخ آن بحث کردیم، سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا ساختن مناره در مساجد جایز است یا نه؟

برای تبیین مسئله بهتر است ببینیم برای ساخت مناره در مسجد چند صورت قابل‌تصور است و چندگونه می‌شود دربار‌ه‌ی آن بحث کرد؟ آیا فروعاتی دارد؟

مناره در مسجد دست‌کم می‌تواند سه صورت داشته باشد:

صورت نخست: بناء المنارة في وسط المسجد او مكان في داخل المسجد

نخستین صورت، ساخت مناره در وسط مسجد یا مکانی در داخل مسجد است؛ یعنی وقتی‌که مناره‌ای برای مسجد می‌سازند یک صورت آن ساخت مناره در داخل مسجد است؛ بنابراین آیا ساخت مناره در داخل و وسط مسجد یا در گوشه‌ای از مسجد جایز است یا نه؟

صورت دوم: بناء المنارة على حائط المسجد

دومین صورت، ساخت مناره روی دیوار مسجد است؛ حکم ساخت مناره روی دیوار مسجد چیست؟ آیا حکم آن با حکم ساخت مناره در وسط مسجد متفاوت است یا نه؟ یعنی گاهی معماری مسجد به‌گونه‌ای است که مناره داخل مسجد همچون یک ستون قرار می‌گیرد و گاهی روی دیوار مسجد است و کاری به داخل مسجد ندارد.

این‌چنین تصور کنید که این مناره، فضایی از داخل مسجد را می‌گیرد، به‌گونه‌ای که ممکن است میان صف نمازگزاران مانع شود. با این جهات آیا جایز است؟ آیا با مناره روی دیوار مسجد متفاوت است یا نه؟

صورت سوم: تعلية المنارة

سومین صورت نیز تعلية المنارة به‌معنای بلند کردن مناره مسجد است. آیا مناره مسجد را می‌توان به هراندازه بلند ساخت؟ مثلاً اندازه آن همچون مناره‌های امروز 60 تا 90 متر ساخته شود. آیا ساخت مناره با این ارتفاع جایز است یا نه؟ این بحث در نظام مهندسی مسجد بسیار مؤثر است. امروزه نیز به‌مسئله مناره بسیار توجه می‌شود، به‌ویژه اینکه مناره در معماری از اجزای اجتناب‌ناپذیر معماری مسجد شده است و زیبایی مساجد را دوچندان کرده است، به‌گونه‌ای که زیبایی بسیاری از مساجد به مناره‌هایشان است. آیا ساخت مناره جایز است یا نه؟

تاکنون سه صورت از بحث مناره را استخراج کردیم که امکان بیشتر شدن نیز هست.

صورت نخست: بناء المنارة في وسط المسجد أو مكان في داخل المسجد

صورت دوم: بناء المنارة على حائط المسجد

صورت سوم: تعلية المنارة

مشهور فقهای امامیه صورت نخست و سوم را مکروه دانستند؛ اگرچه از عبارت برخی از فقها تحریم استفاده می‌شود، اما مشهور آن‌ها را نیز در درون خودشان قرار دادند و آن‌ها را از قائلین به‌کراهت دانسته‌اند. فقها صورت دوم را جایز دانستند، بلکه برخی‌ها از آن‌ها ساخت مناره روی دیوار را مستحب دانستند.

برای آشنایی با اقوال فقها عبارت برخی از آن‌ها را می‌خوانیم:

شیخ طوسی

شیخ طوسی در کتاب مبسوط و نهایه خود به این مسئله پرداخته است. ایشان در «مبسوط» فرموده است: «ولا تبنى المنارة في وسط المسجد بل تبنى مع حائط المسجد لا تعلى عليه»[1] ؛ مناره در وسط مسجد ساخته نمی‌شود، بلکه روی دیوار مسجد ساخته شود و بالاتر از آن نباشد؛ یعنی مناره مسجد نباید از دیوار مسجد بلندتر باشد.

همچنین ایشان در «نهاية» شبیه مطلب بالا را این‌چنین فرموده است: «ولا يجوز أن تبنى المنارة في وسط المسجد، بل ينبغي أن تبنى مع حائطه، ولا تعلى عليه على حال»[2] ؛ ساختن مناره در وسط مسجد جایز نیست، بلکه شایسته است روی دیوار مسجد ساخته شود و در هیچ صورتی از دیوار مسجد بلندتر ساخته نشود.

علامه حلی

مرحوم علامه شبیه عبارت شیخ را در تحریرالاحکام دارد و فرموده است: «ولا تبنى المنارة في وسط المسجد بل مع حائط لا يعلى عليه»[3] ؛ مناره در وسط مسجد ساخته نمی‌شود، بلکه روی دیوار [مسجد] ساخته شود و بالاتر از آن نباشد. در اینجا این تأکید بر بلند نساختن مناره از دیوار مسجد را بر بحث تعلیة المساجد تطبیق بدهید که در آنجا گفتیم بلندی مسجد تابع عرف است و شرع در این مسئله دخالتی نکرده و نخواهد کرد.[4]

شیخ طوسی و علامه حلی در عباراتشان از نهی (لا تبنى) استفاده کردند؛ با تأمل در عبارات ایشان این برداشت می‌شود که شیخ طوسی و علامه نسبت به‌ساخت مناره در وسط مسجد و بلندتر ساختنش از سقف مسجد قائل به حرمت هستند، زیرا وقتی ایشان از «لا تبنى» استفاده می‌کند حمل این نهی بر کراهت قرینه می‌خواهد؛ ظاهر کلام فقیه این است هنگامی‌که ایشان نهی را استفاده می‌کند در مقام بیان حرمت است؛ افزون بر این، شیخ طوسی در نهایه از «لا يجوز» استفاده کرده است؛ پس آنچه از تصریح به نهی «لا تبنى» و «لا یجوز» می‌توان استفاده کرد این است که ساخت مناره در وسط (داخل) مسجد حرام است و مکروه نیست. همچنین افزون بر این برخی از فقها بیان شیخ طوسی را تفسیر و تفصیل دادند؛ ازجمله شهید ثانی و محقق کرکی.

به‌عنوان‌نمونه؛ شهید ثانی در شمارش مستحبات مسجد ابتدا عبارت شهید اول را می‌آورد که می‌فرماید: «(والمنارة مع حائطها) لا في وسطها مع تقدمها في المسجدية كذلك وإلا حرم. ويمكن شمول كونها مع الحائط استحباب أن لا تعلو عليه، فإنها إذا فارقته بالعلو فقد خرجت عن المعية وهو مكروه»[5] ؛ (مستحب است مناره را کنار دیوار مسجد بسازند) و در وسط (داخل) مسجد نسازند؛ البته اين استحباب در صورتى است كه ساخت مناره، مقدم بر صيغه مسجدیت باشد؛ [و اگر ابتدا مناره را وسط مسجد بسازند و پس‌ازآن صیغه مسجد را بخوانند، مکروه می‌شود.] همان‌طوری‌که در «ميضاة» گفتيم[6] و در غير اين صورت حرام است؛ [یعنی پس از صیغه مسجدیت آن مکان، اگر بخواهند مناره را وسط مسجد بسازند؛ حرام می‌شود].

و در ادامه [شهید] می‌فرماید: شاید استحباب معیت مناره با دیوار برای زمانی باشد که مناره بالاتر از دیوار ساخته نشود؛ پس اگر بلندتر ساخته شود دیگر از معیت مناره با دیوار خارج شده و این مکروه است.

نکته‌ای که باید در اینجا بیان شود و روی آن تأمل کرد این است که چگونه این حرف با استلهام از روایت بیان شده است.

روایت این‌گونه نقل شده است:

أَحْمَدُ عَنِ الْبَرْقِيِّ، عَنِ النَّوْفَلِيِّ، عَنِ السَّكُونِيِّ، عَنْ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ آبَائِهِ، عَنْ عَلِيٍّ: أَنَّ عَلِيّاً مَرَّ عَلَى مَنَارَةٍ طَوِيلَةٍ فَأَمَرَ بِهَدْمِهَا ثُمَّ قَالَ: «لَا تُرْفَعُ الْمَنَارَةُ إِلَّا مَعَ سَطْحِ الْمَسْجِدِ»[7] ؛ امام صادق به‌نقل از پدرانش درباره على فرمود که ایشان از كنار مِناره (مِأذنه) بلندى گذشت. دستور داد كه آن‌را خراب كنند، سپس فرمود: «مناره را از بام مسجد نبايد بالاتر بُرد».

شهید ثانی می‌فرماید: شاید مستحب بودن مناره روی دیوار برای زمانی باشد که از دیوار بلندتر نباشد، زیرا هنگامی‌که مناره به‌خاطر بلند بودن از دیوار فاصله بگیرد دیگر با دیوار و سقف مسجد این معیت را ندارد و این مناره تنهاست و دیوار دیگر نیست و مناره از آن بالاتر مکروه می‌شود؛ ازاین‌رو شهید می‌فرماید: اگر مناره را بلندتر بسازیم از معیت مسجد و دیوار آن خارج می‌شود و این از کلام امیرالمؤمنین خارج شده است.

در سخنی دیگر فاضل هندی (اصفهانی) فرموده است: «يكره جعل المنارة في وسطها، بل تجعل مع الحائط وفاقا للمشهور، وفي النهاية: لا يجوز، والأمر كذلك إن بنيت بعد بناء المسجد وجعله مسجدا. ويكره تعليتها على الحائط، بل تسوّى معه، للخبر، والتحرّز عن اشراف من يعلوها على الدور. وفي السرائر: على ما روي في الأخبار»[8] ؛ قرار دادن مناره در وسط مسجد کراهت دارد، بلکه مناره را با دیوار قرار دهند کراهت ندارد؛ [یعنی مناره در وسط مسجد نباشد، بلکه روی دیوار آن ساخته شود]؛ برای اینکه با نظر مشهور فقها موافق باشد؛ و شیخ طوسی در نهایه فرموده است ساختن مناره در وسط مسجد جایز نیست، بلکه شایسته است روی دیوار مسجد ساخته شود و در هیچ صورتی از دیوار مسجد بلندتر ساخته نشود.

سپس فاضل هندی می‌فرماید: و همین‌طور است؛ [یعنی حرف شیخ طوسی درست است و جایز نیست مناره در وسط مسجد ساخته شود] و اگر مناره پس از ساخت مسجد بنا شود و آنجا را مسجد قرار دهند؛ یعنی برای مسجد وقف شد، سپس بخواهیم درونش مناره بسازیم جایز نیست و در این صورت این حرف شیخ درست است.

[ابتدا بیان شد که فقها عبارت شیخ طوسی را تفسیر کردند و قائل به‌تفصیل شدند و گفتند «لا تبني» و «لا يجوز» در عبارت شیخ طوسی را نمی‌توان گفت مکروه است، بلکه باید بگوییم حرام است؛ ازاین‌رو آن‌را تفصیل داده و گفتند مقصود شیخ طوسی آن‌جایی است که مسجدیت قبل از ساخت مناره باشد، چون مناره را می‌خواهند در ملک وقفی برای مسجد ایجاد کنند؛ در این صورت حرام می‌شود، اما اگر مناره از ابتدا بوده، سپس آن مکان برای مسجد وقف شده است؛ قرار دادن مناره در آنجا مکروه می‌شود].

فاضل هندی می‌فرماید: بالا بردن مناره بر حائط نیز مکروه است و باید [ارتفاع] مناره با دیوار مسجد مساوی باشد، به‌خاطر روایتی که از امیرالمؤمنین نقل شده است؛ همچنین به‌خاطر اینکه [مناره در آن زمان تنها برای گفتن اذان به‌کار می‌رفته است؛ یعنی کاربرد مأذنه داشته است و اگر مناره را بلندتر از دیوار مسجد می‌ساختند، مؤذن هنگام بالا رفتن از مناره بر عورات الناس اشراف پیدا می‌کرد و این حرام است؛ ازاین‌رو] برای دوری از این کار، [بالاتر بردن مناره از دیوار مسجد را مکروه می‌دانند]. در سرائر نیز به اخبار (خبر سکونی) اشاره دارد. پس درواقع این حرف شیخ طوسی که ظاهرش حرمت است نیاز به‌تفسیر و تفصیل دارد.

محقق کرکی نیز همین حرف را زده و فرموده است: «في النهاية: لا يجوز المنارة في وسطها، وهو حق إن تقدمت المسجدية على بنائها»[9] ؛ شیخ طوسی در نهایه فرمود: ساخت مناره در وسط مسجد جایز نیست و این سخن حق و درست است اگر مسجدیت بر ساخت مناره مقدم باشد.

الدرس الخامس والثلاثون: (يکشنبه 12/09/1402 - 19 جمادي الأولى 1445)

الباب الثالث: هندسة المسجد

منارة المسجد (مشروعیة المنارة في الاسلام)

بعد أن تحدثنا حول عدم احداث المنارة في عهد رسول الله واحداثها في العصور المتأخرة عن عصره فهنا سوال: هل يجوز احداث المنارة في المساجد أو لا؟

لابد من تصوير صور المسألة قبل الاجابة.

ان جعل المنارة في المساجد يتصور في عدة صور.

الأولى: بناء المنارة في وسط المسجد او مكان في داخل المسجد.

الثانية: بناء المنارة على حائط المسجد.

الثالثة: تعلية المنارة.

فالمسألة ذات صور وذات فروع وأقوال.

ان المشهور من فقهاء الامامية قالوا بكراهة الصورة الأولى والثالثة دون الثانية.

يعني يكره بناء المنارة في وسط المسجد ولايكره بناوها على حائط المسجد.

قال الشيخ الطوسي:

«ولا تبنى المنارة في وسط المسجد بل تبنى مع حائط المسجد لا تعلى عليه»[10] .

وقال في النهاية:

«ولا يجوز أن تبنى المنارة في وسط المسجد، بل ينبغي أن تبنى مع حائطه، ولا تعلى عليه على حال»[11] .

يقول العلامة في التحرير:

«ولا تبنى المنارة في وسط المسجد بل مع حائط لا يعلى عليه»[12] .

قد عد الشيخ الطوسي من جملة المشهور في القول بكراهة احداث المنارة في وسط المسجد ولكن الذي يظهر من عبارة الشيخ والعلامة مستفيدا من التصريح بالنهي (لاتبنى) والتصريح ب(لايجوز) في النهاية، انما هو تحريم جعل المنارة لا كراهتها.

ولذلك قد فسر البعض ما قاله الشيخ في كتابيه وفصل في كلامه.

يقول الشهيد الثاني:

«(والمنارة مع حائطها) لا في وسطها مع تقدمها في المسجدية كذلك وإلا حرم.

ويمكن شمول كونها مع الحائط استحباب أن لا تعلو عليه، فإنها إذا فارقته بالعلو فقد خرجت عن المعية وهو مكروه»[13] .

ويقول الفاضل الهندي في كشف اللثام عن قواعد الأحكام:

«يكره جعل المنارة في وسطها، بل تجعل مع الحائط وفاقا للمشهور، وفي النهاية: لا يجوز، والأمر كذلك إن بنيت بعد بناء المسجد وجعله مسجدا. ويكره تعليتها على الحائط، بل تسوّى معه، للخبر، والتحرّز عن اشراف من يعلوها على الدور. وفي السرائر: على ما روي في الأخبار.

والذي ظفرت به خبر السكوني، عن الصادق: إنّ أمير المؤمنين مرّ على منارة طويلة فأمر بهدمها، ثمّ قال: «لا يرفع المنارة إلّا مع سطح المسجد»[14] ؛[15] .

وكما قال المحقق الكركي في جامع المقاصد:

«في النهاية: لا يجوز المنارة في وسطها، وهو حق إن تقدمت المسجدية على بنائها»[16] .