موضوع: فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)/الباب الثالث: هندسة المسجد /محراب المسجد (أقوال الفقهاء)

بحث در نظام مهندسی مسجد به محراب مسجد رسیده بود. همان‌طورکه پیش‌تر گفته بودیم فقها به‌مسئله محراب در بخش‌هایی از فقه، ازجمله احکام مسجد، نماز جماعت و قبله متعرض شده‌اند.

مشهور فقها در این مسئله قائل به‌کراهت شده‌اند، اما عبارات ایشان مختلف است.

در عبارت برخی ساخت محراب مطلقاً مکروه است و بدون هیچ قیدی به جانمایی محراب در داخل دیوار یا در مسجد و یا کوچک و بزرگ بودن محراب تصریح نکرده‌اند.

برخی این کراهت را به‌ساخت محراب در داخل مسجد اختصاص داده‌اند و به محراب داخل دیوار اشاره نکرده‌اند.

برخی کراهت را به محراب داخل دیوار مسجد مقید کرده‌اند، نه اینکه محراب در وسط مسجد یا درون مسجد باشد.

برخی دیگر کراهت را مقید کرده‌اند به محرابی که بزرگ باشد و تورفتگی فراوانی در دیوار داشته باشد، به‌گونه‌ای که امام در آنجا مأمومین دو طرف محراب را نبیند.

عبارت برخی از فقها را خواندیم. سید عاملی صاحب «مفتاح الکرامه» در شرح قواعد علامه ابتدا با بیان قول ایشان، به اختلاف تعابیر فقها در این مسئله می‌پردازد.

عبارت ایشان این‌چنین است:

«(قوله) قدس اللّٰه تعالی روحه (وبناء المحاريب الداخلة)؛ کما في النافع[1] والإرشاد[2] والبيان والدروس والنفلية و في (الذکری)[3] قاله الأصحاب وفي (النهاية والمبسوط والسرائر والشرائع والمعتبر) الداخلة في الحائط ونسبه في المدارک إلی الشيخ وجمع من الأصحاب واستدل عليه في المعتبر بخبر طلحة بن زيد وفيه نظر وفي (جامع المقاصد وفوائد الشرائع وحاشية الإرشاد وحاشية الميسی والروض والمسالک ومجمع البرهان) الداخلة في الحائط کثيرا»[4] ؛ قول علامه که فرمود، ساخت محراب در داخل کراهت دارد؛ همانند آن چیزی است که در «مختصر النافع»[5] ، «ارشاد»[6] ، «بيان»[7] ، «دروس»[8] ، «نفليه»[9] آورده است؛ در ذکری[10] [این کراهت را] به اصحاب امامیه نسبت داده است؛ مانند اینکه اشعار دارد به اینکه از شهرت نیز بالاتر است و می‌خواهد بگوید اصحاب امامیه قریب به‌اتفاق این حرف را زدند که ساخت محراب در داخل مکروه است. [قید «داخله» به داخل مسجد مربوط است یا داخل دیوار؛ این را مطلق گفتند، اما علی‌الظاهر دست‌کم داخل مسجد را شامل می‌شود].

کراهت در کتاب‌های «نهاية»[11] ، «مبسوط»[12] ، «سرائر»[13] ، «شرايع»[14] و «معتبر»[15] مقید به محراب داخل در دیوار است. صاحب مدارک این را به شیخ طوسی و جمعی از اصحاب نسبت داده است و در معتبر استدلال به‌خبر طلحه بن زید کردند که صاحب مفتاح الکرامه می‌فرماید در این استدلال اشکال است. [پس نظر نخست، کراهت مطلق بود؛ دوم مقید به محراب داخل در دیوار بود، اما سومین نظر این است که] در «جامع المقاصد»[16] ، «فوائد الشرائع»[17] ، «حاشية الارشاد»[18] ، «حاشية المِيسی و الروض»[19] ، «مسالک»[20] و «مجمع البرهان»[21] ؛ این کراهت را مقید به محراب داخل در دیوار کردند که تورفتگی بسیار در دیوار دارد.

پس با توجه به آنچه گفتیم، مشهور فقها قائل به‌کراهت شدند، اما عباراتشان مختلف است. در برابر مشهور فقها، گروهی دیگر هستند که قائل به‌کراهت نیستند؛ ازجمله مقدس اردبیلی که پیش‌تر نظر ایشان را بیان کردیم.[22] ایشان پس‌ازاینکه کراهت را نقل کردند می‌فرماید: اگر یک محراب کوچکی در دیوار به نشانه قبله ساختند دیگر کراهت ندارد و قائل به جوازش شدند.[23]

غیر از مقدس اردبیلی نیز فقهایی داریم که به‌استحباب ساخت محراب قائل شدند؛ ازجمله مرحوم محقق بحرانی[24] فرمودند: «أقول: المفهوم من تتبع السير والاخبار وكلام جملة العلماء ولا سيما علمائنا الأبرار هو استحباب المحاريب في المساجد واستحباب صلاة الإمام فيه لا كراهته»[25] .

ایشان پس ‌از اینکه مجموعه‌ای از روایات را در مقام استدلال بر قول به‌کراهت نقل می‌کند؛ روایاتی را که در خصوص محراب نیست، اما به بودن محراب به‌روال عادی و سیره در زمان پیامبر و ائمه اطهار تاکنون اشاره می‌کند و از مجموع آن‌ها مؤیداتی را برای استحباب ذکر می‌کند و درنهایت می‌فرماید: می‌گویم آنچه از تحقیق در سیره، اخبار و کلام گروهی از علما، به‌ویژه علمای صالح (امامیه) فهمیده می‌شود‌ این است که محراب در مساجد و نماز امام در آنجا استحباب دارد و کراهت ندارد. پس در برابر قائلین به‌کراهت که مشهور فقها هستند، گروهی به‌استحباب محراب در مساجد قائل هستند.

صاحب جواهر جمع بین اقوال مختلف فقها کرده‌اند؛ یعنی مقصود ایشان از این جمع این است که با اینکه عبارات فقها مختلف هستند، اما مرادشان یک‌چیز بیشتر نیست؛ ازاین‌رو می‌فرماید: آن‌هایی‌که قائل به‌مطلق کراهت در محراب هستند مقصودشان محراب داخل مسجد است.

سپس می‌فرماید: «ثم إن المصنف ذكر أيضا كراهة اتخاذ المحاريب في المساجد عاطفا لها على ما قبلها بأو مريدا منها معنى الواو قطعا، فقال أو محاريب داخلة كما في النافع والإرشاد والبيان والدروس والنفلية، بل في الذكرى قاله الأصحاب، ولعل مرادهم في الحائط كما في المعتبر وعن المبسوط والنهاية والسرائر»[26] ؛ مصنف (محقق حلی) همچنین کراهت اتخاذ محاریب در مساجد را با قبلش با «أو» عطف کرده است[27] ، [عطف به «أو» به‌معنای تردید است؛ یعنی یا این هست یا آن هست؛ مثلاً یا وضو بگیر و اگر نتوانستی تیمم کن، یا در کفاره روزه عمد می‌فرماید آزاد كردن يك بنده، يا دو ماه روزه گرفتن، يا شصت فقير را اطعام دادن. صاحب جواهر نیز می‌فرماید]: قطعاً مقصود صاحب شرائع از «أو» در این عطف «واو» است [و نمی‌خواهد بفرماید یا تعلیه مساجد مکروه است یا ساخت محراب، بلکه مقصودش کراهت هردوی آن‌هاست].

پس مصنف فرمود محراب در داخل مسجد کراهت دارد؛ همان‌طورکه در «نافع»، «إرشاد»، «البيان»، «شرائع» و «نفليه» آمده است، بلکه در ذکری[28] [این کراهت را] به اصحاب امامیه نسبت داده است.

[نکته دیگر در کلام صاحب جواهر این است که می‌فرماید]: شاید مراد ایشان از «محاريب داخله» همان محاریب داخل در دیوار است؛ همانند آنچه در معتبر است و از «مبسوط»، «نهاية» و «سرائر» نیز نقل شده است.

پس صاحب جواهر می‌خواهد بفرماید آن دسته از فقهایی که «محاريب داخله» را فرمودند و مرادشان را «داخله» معین نکردند شاید مراد آن‌ها از «داخله» به‌صورت مطلق، «داخله في الحائط» است؛ همان‌طورکه در عبارت فقها [این قید] آمده است.

البته سخن صاحب جواهر نیاز به‌بحث و اثبات دارد. آیا می‌توانیم این برداشت را از عبارت داشته ‌باشیم که محراب داخل در دیوار مسجد مقصود است؟! این نیاز به‌بحث دارد.

ادله اقوال فقها

ادله قول به‌کراهت یا غیر قول به‌کراهت در ما نحن فیه چیست؟

مرحوم شیخ حر عاملی در «بَابُ كَرَاهَةِ الْمَحَارِيبِ الدَّاخِلَةِ فِي الْمَسَاجِد»[29] ؛ دو روایت نقل کرده است. دیگران نیز ازجمله شیخ طوسی و شیخ صدوق نیز این روایات را در کتاب‌های خویش آورده‌اند.

أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَزَّازِ، عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِيهِ: «أَنَّ عَلِيّاً كَانَ يَكْسِرُ الْمَحَارِيبَ إِذَا رَآهَا فِي الْمَسَاجِدِ وَيَقُولُ كَأَنَّهَا مَذَابِحُ الْيَهُودِ»[30] ؛

طلحه بن زيد، از امام صادق از پدر بزرگوارش امام باقر نقل كرده‌اند كه اميرالمؤمنين محراب مساجد را در هرکجا كه مى‌ديدند خراب مى‌كردند و مى‌فرمودند: گويا محاريب کشتارگاه‌های يهود هستند.

در این روایت امیرالمؤمنین استشهاد به کشتارگاه‌های یهود کرده و دستور تخریب محراب را داده‌اند. فقها به این روایت استناد کردند.

الدرس الثالث والعشرون: (دوشنبه 15/08/21 ربيع‌الثانی 1445)

الباب الثالث: هندسة المسجد

محراب المسجد (أقوال الفقهاء)

كما ذكرنا أنه تعرض الفقهاء لمسألة المحراب في الفقه وجلهم من الامامية قالوا بكراهية اتحاذ المحاريب للمساجد بعبارات مختلفة من اطلاق الكراهية أو تخصيصها بكونها داخلا في المساجد أو بكونه داخلا في الحائط أو بكونها داخلا في الحائط كثيرا.

وقد اشار السيد العاملي صاحب مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلامة الى اختلاف تعابير الفقهاء:

«(قوله) قدس اللّٰه تعالی روحه (وبناء المحاريب الداخلة)؛

کما في النافع والإرشاد والبيان والدروس والنفلية وفي (الذکری) قاله الأصحاب وفي (النهاية والمبسوط والسرائر والشرائع والمعتبر) الداخلة في الحائط ونسبه في المدارک إلی الشيخ وجمع من الأصحاب واستدل عليه في المعتبر بخبر طلحة بن زيد وفيه نظر وفي (جامع المقاصد وفوائد الشرائع وحاشية الإرشاد وحاشية الميسی والروض والمسالک ومجمع البرهان) الداخلة في الحائط کثيرا»[31] .

نعم يمكن ذكر القول باستحباب اتخاذ المحراب للمسجد كما قال المحقق البحراني في «الحدائق» مستفيدا من مجموعة الروايات وذكر مويدات لاثباته قوله وسنتعرض له ولأدلته في الموضع المناسب ان شاء الله.

قال: «أقول: المفهوم من تتبع السير والاخبار وكلام جملة العلماء ولا سيما علمائنا الأبرار هو استحباب المحاريب في المساجد واستحباب صلاة الإمام فيه لا كراهته»[32] .

جمع صاحب الجواهر بين بعض الأقوال:

قد اهتم صاحب الحواهر في كتابه على الجمع والتوفيق بين بعض أقوال الفقهاء وتعيين المراد من عباراتهم المختلفة؛ يعني أن صاحب الجواهر اهتم بأن الذين قالوا بكراهة مطلق المحاريب كأنهم أرادوا المحاريب الداخلة.

قال: «ثم إن المصنف ذكر أيضا كراهة اتخاذ المحاريب في المساجد عاطفا لها على ما قبلها بأو مريدا منها معنى الواو قطعا، فقال أو محاريب داخلة كما في النافع والإرشاد والبيان والدروس والنفلية، بل في الذكرى قاله الأصحاب، ولعل مرادهم في الحائط كما في المعتبر وعن المبسوط والنهاية والسرائر»[33] .

نعم ان ما قاله صاحب الجواهر في الجمع بين كلمات الفقهاء يحتاج الى اثبات بالدليل أو القرينة في كلامهم.