موضوع: فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)/ الباب الثاني: امكانيات المسجد /دور المسجد في تأسيس الشغل والحِرَف وعمل الصنائع (قول علامه حلی و محقق اردبیلی)

بحث درباره‌ی یکی دیگر از ظرفیت‌های مسجد با عنوان «دور المسجد في تأسيس الشغل والحِرَف وعمل الصنائع» بود. موضوعِ بحث، نقش‌آفرینیِ مسجد در ایجاد شغل برای جامعه است که ظرفیتی بسیار مهم است که مسجد را فقط به‌عنوان مکانی عبادی ویژه نماز تصور نکنیم، بلکه حاضرین در مسجد بدانند که در آنجا افزون بر معاد [و آخرت او] برای تأمین معاش او نیز فکری صورت می‌گیرد.

مقدمه

مسجدی که بخواهد جامعه را به سمت‌وسوی تمدن اسلامی سوق دهد، ناچار است در مسیر رسیدن به‌تمدن اسلامی برای معاش جامعه نیز فکری کرده باشد، زیرا تأمین شغل و تعریف حرفه و عمل برای جامعه و افراد آن از مواردی است که اسلام بر آن تأکید ورزیده است و شریعت اسلامی افراد جامعه را بر مشارکت در ایجاد شغل برای دیگران ترغیب کرده است.

در بحث اقتصاد اسلامی و نصوص اقتصادی اسلام این مطلب وجود دارد و کتاب‌های فراوانی نیز نوشته ‌شده است که یکی از نکات مهم در اقتصاد اسلامی ایجاد شغل و تلاش برای تأمین شغل است.

در روایتی از ابن عباس این‌گونه نقل‌شده است که:

«كَانَ رَسُولُ اللَّهِ| إِذَا نَظَرَ إِلَى الرَّجُلِ فَأَعْجَبَهُ، فَقَالَ: هَلْ لَهُ حِرْفَةٌ؟ فَإِنْ قَالُوا لَا، قَالَ سَقَطَ مِنْ عَيْنِي. قِيلَ: وَ كَيْفَ ذَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا لَمْ يَكُنْ لَهُ حِرْفَةٌ يَعِيشُ بِدِينِه‌»[1] ؛ هرگاه پيامبر| به مردى نگاه مى‌كرد و از او خوشش مى‌آمد مى‌پرسيد: كارى دارد؟ اگر مى‌گفتند: نه، مى‌فرمود: از چشمم افتاد. پرسيدند: اى پيامبر خدا! چرا چنين است؟ فرمود: براى اينكه مؤمن اگر حرفه‌اى نداشته باشد با دينش زندگى مى‌كند. زندگی کردن با دین، جنبه‌ی منفی دارد؛ یعنی اگر انسان حرفه‌ای بلد نباشد، شاید مجبور به‌دین فروشی شود.

پس تلاش برای کار و ایجاد شغل از ارزش‌های اسلامی است و در مقابل بی‌کاری، تنبلی، خانه شینی و تلاش نکردن برای کسب روزی در اسلام نیز مذمت شده است[2] .

مرحوم کلینی& در روایتی از امام صادق× این‌گونه نقل می‌کند:

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ× رَجُلٌ قَالَ: لَأَقْعُدَنَّ فِي بَيْتِي وَلَأُصَلِّيَنَّ وَلَأَصُومَنَّ وَلَأَعْبُدَنَّ رَبِّي فَأَمَّا رِزْقِي فَسَيَأْتِينِي؛ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ×: «هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ لَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ»[3] ؛ عمر بن زید می‌گوید: به امام صادق× گفتم، مردی گفت: من در خانه‌ام می‌نشینم، نماز می‌خوانم، روزه می‌گیرم و پروردگارم را عبادت می‌کنم؛ رزق من هم می‌آید [و خدا روزی مرا می‌رساند. خدا گفته مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِب‌ می‌رساند، من نیز عبادت می‌کنم و منتظر آن روزی می‌مانم تا به من برسد]. امام صادق× فرمود: این [انسانی که بدون تلاش در خانه می‌نشیند و به عبادت می‌پردازد و منتظر رسیدن روزی خداست] یکی از سه‌نفری است که دعایشان مستجاب نمی‌شود؛ البته این سه گروه در این روایت بیان ‌نشده‌اند اما در روایت دیگری به آن‌ها اشاره‌شده است.[4]

پس اگر انسان [برای کسب روزی] تلاش نکند و به‌دنبال کار و اشتغال نباشد، دعای او مستجاب نمی‌شود و اگر کسی برای ایجاد شغل در جامعه و افراد آن تلاش نکند، درواقع به‌گسترش و تربیت افرادی در جامعه دامن می‌زند که از رحمت خدا دور خواهند بود. جامعه نیز اگر بخواهد از رحمت خدا بیشتر بهره‌مند شود باید به‌دنبال اشتغال بیشتر در جامعه باشد.

با توجه به دو روایتی که در مقدمه درباره‌ی جایگاه کار و اشتغال مطرح کردیم و این‌که مسجد نیز برای همه ی مسلمانان است و از اماکن عامه به‌شمار می‌آید؛ پس معقول است که مسجد نیز در امر اشتغال تلاش کند و در ایجاد اشتغال نقش‌آفرین باشد.

اگر مسئله‌ی ایجاد شغل را در باب ظرفیت‌های مسجد مطرح می‌کنیم، مقصود ما این نیست که در مسجد غرفه‌ی خیاطی، نساجی و ... درست کنیم؛ البته شاید درزمانی این مهم قابل تحقق بوده است، اما امروزه دیگر تحقق‌پذیر نیست. شاید دیگر امروز در خود مسجد این امکان وجود نداشته باشد، اما مسجد می‌تواند در ایجاد شغل یا معرفی آن نقش‌آفرین باشد؛ مثلاً به‌اصطلاح امروزی می‌شود گفت که مساجد معروف در هر شهر، یک کارگروه اشتغال داشته باشند. این چیزی است که با زبان امروزی می‌شود در مساجد استفاده کرد؛ یعنی همان‌گونه که بسیج یا کانون‌های فرهنگی در مسجد فعالیت می‌کند، کانون اشتغال نیز در مسجد به فعالیت بپردازد. از باب این‌که افراد گوناگونی همچون تاجر، کاسب، کارمند، کارگر و کارخانه‌دار به‌مسجد می‌آیند؛ هرکدام از این‌ها نیز با افراد بسیاری سروکار دارند و نیازمندی‌های جامعه را می‌شناسند؛ بنابراین می‌توانند افرادی را که به‌دنبال نیروی کار برای مجموعه خود هستند، به‌کارگروه اشتغال مسجد معرفی کرده و افرادی جویای کار را مشغول به‌کار کنند؛ یا با ارتباط با یکی از مجموعه‌های فنی ‌و حرفه‌ای، آن‌هایی‌که بی‌کار هستند را آموزش داده تا وارد بازار کار شوند. این کار درحقیقت فعال کردن نقش مسجد در تأمین اشتغال جامعه است و این‌گونه‌ نیست که بگوییم در داخل مسجد باید غرفه‌هایی برای شغل ایجاد بشود.

بیان اقوال فقها

فقها متعرض به مسئله‌ی «عمل الصنائع في المسجد» شده‌اند، اما مشهور از فقها دراین‌باره این مسئله فتوا به‌کراهت داده‌اند؛ در جلسه پیش عبارات برخی از فقها را خواندیم و در ادامه نیز به‌بیان اقوال برخی دیگر از فقها می‌پردازیم تا ببینیم آیا نقش‌آفرینی مسجد در ایجاد اشتغال برای جامعه با آن‌چه که درباره مسجد تراز انقلاب اسلامی می‌گوییم منافات دارد یا نه؟

علامه حلی

علامه حلی دراین‌باره می‌فرماید:

«ويكره عمل الصنائع في المساجد. ويدلّ عليه التعليل الذي أشار إليه رسول اللّٰه|. وروى الشيخ في الصحيح عن محمّد بن مسلم، عن أحدهما‘ قال: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ| عَنْ سَلِّ السَّيْفِ فِي الْمَسْجِدِ، وَعَنْ بَرْيِ النَّبْلِ فِي الْمَسْجِدِ قَالَ: إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»[5] ‌»[6] ؛ کارهای صنعتی (شغل‌ها و عمل‌های صنعتی) در مساجد مکروه است؛ و بر این کراهت دلالت می‌کند تعلیلی که در روایتی، پیامبر| بدان اشاره‌ کرده است؛ آن‌جاکه شیخ طوسی در روایت صحیحه از محمد بن مسلم از یکی از دو امام باقر یا امام صادق‘ نقل می‌کند که امام× فرمود: پیامبر| از آویختن شمشیر در مسجد و تراشیدن تیر در آنجا نهی کرد. پیامبر| فرمود: مسجد برای غیر این‌ها ساخته‌شده است.

هدف از ساخت مسجد چیز دیگری است؛ یعنی هویت المسجد چیز دیگری است. این را نیز باید تأمل کرد که عمل الصنائع یا ایجاد شغل به‌نحو مطلق در هیچ روایتی وارد نشده است. آن‌چه فقها به آن فتوا داده‌اند استلهام از این روایت و مشابهش بوده است. در روایت فرموده‌اند: «بَرْيِ النَّبْل»؛ تراشیدن تیر؛ ایشان تراشیدن تیر را یک عمل صنعتی دانسته‌اند و گفته‌اند که این مورد خصوصیت ندارد؛ بنابراین هرگونه عمل صنعتی، ایجاد شغل و هر نوع حرفه که بخواهد در مسجد باشد مکروه است. علت کراهت داشتن آن‌را این‌چنین فرموده‌اند: «إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»؛ از عمومیت تعلیل استدلال به‌کراهت این عمل در مسجد کرده‌اند، نه از مورد که مخصص هم نیست؛ چراکه فقها مخصص نبودن مورد را تشخیص داده‌اند و ما نیز نباید به فقیه ایراد بگیریم و بگوییم که شما متوجه نبودید که «بَرْيِ النَّبْل» یک مورد است، پس چرا آن‌را برای عموم تسری داده‌اید؟! بلکه فقها از عموم تعلیل «إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك» استفاده کرده‌اند که مسجد برای غیر این امور بنا شده است. شاید [این عموم تعلیل] کنایه از این باشد که می‌خواهد بگوید مسجد برای توجه به‌خدا و کارهایی است که انسان را به‌خداوند نزدیک می‌کند، نه کارهایی که مربوط به امور دنیایی است.

علامه در «النهاية» نیز شبیه همین کلام را دارند که می‌فرمایند:

«ويكره عمل الصنائع في المساجد، لأنه وضع للعبادة لا لأمور الدنيا»[7] ؛ عمل الصنائع در مساجد مکروه است، زیرا مسجد برای عبادت ساخته‌شده، نه برای امور دنیایی.

یعنی «بَرْيِ النَّبْل» و عمل الصنائع از امور دنیایی است، اما مسجد برای امور دنیایی بنا نشده است.

ملاک کراهت در روایات چیست؟

ملاک کراهت، انجام هر چیزی است که با هویت مسجد منافات داشته باشد. عمل الصنائع نیز از آن‌جاکه از امور دنیایی به‌شمار می‌رود، گفته‌اند که با هویت مسجد منافات دارد، پس انجام آن در مسجد کراهت دارد.

درباره‌ی «بَرْيِ النَّبْل» فرموده‌اند: «إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»؛ یعنی مانند این‌ها از هویت مسجد بشمار نمی‌آیند و از کارهای مسجدی نیستند؛ پس تمام سخن، روی آن کارهایی است که با مسجدیت منافات دارد؛ یعنی مقصود از مکروه بودن عمل الصنائع و ایجاد شغل در مسجد آن کارهایی است که با هویت مسجد منافات داشته باشد.

محقق سبزواری

برای روشن شدن مسئله‌ی عموم تعلیل، عبارت دیگری را از مرحوم محقق سبزواری در «شرح ارشاد الاذهان»[8] می‌خوانیم؛ ایشان می‌فرماید: «وعمل الصنايع لما رواه الشيخ عن محمد بن مسلم عن أحدهما‘ قال: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ| عَنْ سَلِّ السَّيْفِ فِي الْمَسْجِدِ، وَعَنْ بَرْيِ النَّبْلِ فِي الْمَسْجِدِ قَالَ: إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»[9] ‌؛ والتعليل مشعر بكراهة عمل جميع الصناعات وقد مر أيضا عند شرح قول المصنف وتعريف الضوال وانشاد الشعر تعليل مشعر بذلك ولو لزم منه تعطيل المصلين حرم قطعا...»[10] .

ازجمله چیزهایی که مکروه است عمل الصنائع می‌باشد، به‌دلیل روایت صحیحه مسلم که در بالا آن‌را خواندیم.

جناب محقق سبزواری می‌فرماید: عمومیت این تعلیل (إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك) مشعر به‌کراهت انجام همه صنعت‌ها [در مسجد] است؛ یعنی انجام هرگونه کارهای صنعتی، شغل و حرفه در مسجد مکروه است و عمومیت تعلیل اشعار به‌کراهت آن دارد. سپس جناب محقق سبزواری مواردی را برمی‌شمارد و می‌فرماید: اگر انجام این کارها سبب تعطیل شدن نماز شود، قطعاً [انجام آن‌ها در مسجد] حرام است، اما اگر موجب تعطیلی نماز نشود و با مسجدیت منافات داشته باشد، مکروه است.

محقق اردبیلی

محقق اردبیلی نیز همین مطلب را این‌گونه فرموده‌اند:

«ويمكن استخراج كراهة عمل الصنائع من قوله× (إِنَّمَا نُصِبَتِ الْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآن‌) ومن قول أحدهما^ (في الصحيح في التهذيب. قال: «نَهَى رَسُولُ اللَّه|‌ عَنْ سَلِّ السَّيْفِ فِي الْمَسْجِد، و عَنْ بَرْيِ النَّبْلِ فِي الْمَسْجِد، وقال: إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»[11] ‌؛‌»[12] .

ایشان نیز دوباره این روایت را ذکر کرده و فرموده‌اند: ممکن است کراهت عمل صنایع را از این روایت که مساجد تنها برای [خواندن و فهمیدن] قرآن ساخته‌شده، و نیز از روایت صحیحه محمد بن مسلم و عموم تعلیلش (إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك) استخراج کرده و به‌دست بیاوریم.

پس آنچه تاکنون گفتیم این است که مشهور فقها در عباراتشان به‌کراهت عمل الصنائع فتوا داده‌اند. اگرچه عمل الصنائع در هیچ کجای روایات وارد نشده است؛ اما بیشتر فقها به عموم تعلیل ذیل روایت صحیحه مسلم استدلال کرده‌اند که حکایت از منافات داشتن انجام این کارها با هویت مسجد و مسجدیت دارد.

فقه‌المسجد (مسجد طراز انقلاب اسلامي)

الدرس الواحد والاربعون: (27/09/1401 - 23 جمادی الاولی 1444)

الباب الثاني: امكانيات المسجد

دور المسجد في تأسيس الشغل والحِرَف وعمل الصنائع

كما قلنا أن تاسيس الشغل وتعليم الحرفة مما أكد× والشريعة الاسلامية وحث الناس على مشاركتهم في تأسيس الشغل لأفراد المجتمع.

عَنِ اِبْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ| إِذَا نَظَرَ إِلَى الرَّجُلِ فَأَعْجَبَهُ، فَقَالَ: هَلْ لَهُ حِرْفَةٌ؟ فَإِنْ قَالُوا لَا، قَالَ سَقَطَ مِنْ عَيْنِي. قِيلَ: وَكَيْفَ ذَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا لَمْ يَكُنْ لَهُ حِرْفَةٌ يَعِيشُ بِدِينِه‌»[13] .

وجنب الاسلام عن الكسل وعدم الاشتغال.

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ، عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ، عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ× رَجُلٌ قَالَ: لَأَقْعُدَنَّ فِي بَيْتِي وَلَأُصَلِّيَنَّ وَلَأَصُومَنَّ وَلَأَعْبُدَنَّ رَبِّي فَأَمَّا رِزْقِي فَسَيَأْتِينِي؛ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ×: «هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ لَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ»[14] .

بناء على ذلك من المعقول الاهتمام بتاسيس الشغل وعمل الصنائع في المجتمع وفي الأماكن العامة كالمساجد.

وأما الفقهاء كما قلنا سابقا قد تعرض للمسألة وأفتى المشهور منهم بالكراهة.

يقول العلامه في منتهی المطلب:

«ويكره عمل الصنائع في المساجد. ويدلّ عليه التعليل الذي أشار إليه رسول اللّٰه|. وروى الشيخ في الصحيح عن محمّد بن مسلم، عن أحدهما‘ قال: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ| عَنْ سَلِّ السَّيْفِ فِي الْمَسْجِدِ، وَعَنْ بَرْيِ النَّبْلِ فِي الْمَسْجِدِ قَالَ: إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»[15] ‌»[16] .

نهاية الاحکام (علامه حلی):

«ويكره عمل الصنائع في المساجد، لأنه وضع للعبادة لا لأمور الدنيا»[17] .

ذخيرة المعاد في شرح ارشاد الاذهان(المحقق السبزواری)

«وعمل الصنايع لما رواه الشيخ عن محمد بن مسلم عن أحدهما‘ قال: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ| عَنْ سَلِّ السَّيْفِ فِي الْمَسْجِدِ، وَعَنْ بَرْيِ النَّبْلِ فِي الْمَسْجِدِ قَالَ: إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»[18] ‌؛ والتعليل مشعر بكراهة عمل جميع الصناعات وقد مر أيضا عند شرح قول المصنف وتعريف الضوال وانشاد الشعر تعليل مشعر بذلك ولو لزم منه تعطيل المصلين حرم قطعا...»[19] .

المحقق الاردبيلي في «مجمع الفائدة والبرهان»:

«ويمكن استخراج كراهة عمل الصنائع من قوله× (إِنَّمَا نُصِبَتِ الْمَسَاجِدُ لِلْقُرْآن‌) ومن قول أحدهما^ (في الصحيح في التهذيب. قال: «نَهَى رَسُولُ اللَّه|‌ عَنْ سَلِّ السَّيْفِ فِي الْمَسْجِد، و عَنْ بَرْيِ النَّبْلِ فِي الْمَسْجِد، وقال: إِنَّمَا بُنِيَ لِغَيْرِ ذَلِك»[20] ‌؛‌»[21] .