موضوع: فقه المسجد (مسجد طراز انقلاب اسلامی)/ کلیات فقه المسجد /امر سوم: ابعاد هوية المسجد از منظر و دیدگاه مرحوم امام+ و مقام معظم رهبری

بحث در هوية المسجد بود؛ جلسات فراوانی را درباره‌ی هویت مسجد بحث کردیم. در جلسه گذشته با التفاتی دیگر به ابعاد ده‌گانه‌ی هوية‌المسجد پرداختیم که نگاه و باب جدیدی در توجه به‌مسجد است.

عنوان «مسجد طراز انقلاب اسلامی» را در ابتدای بحث، ذیل عنوان فقه‌المسجد قراردادیم که توضیح و مبین بحث باشد.

هدف از فقه‌المسجد تنها بیان احکام مسجد نیست؛ بلکه بررسی همه جوانب مسجد با نگاه فقهی است تا جایگاه و تأثیر این موضوع در جامعه روشن شود؛ ازاین‌رو پس از طرح مباحث هویت مسجد برای تحقق این هدف باید نگاه و نظرات امام خمینی+ و امام خامنه‌ای را ذیل عنوان ابعاد هویتی مسجد بیان کرد.

اگر مسجد را در طراز انقلاب اسلامی می‌بینیم باید با نگاه امامین انقلاب نسبت به‌هویت مسجد آشنایی داشته باشیم؛ یعنی آیا نظر امامین انقلاب هم درباره‌ی مسجد همان چیزی است که ما از ادلّه‌ی اربعه (کتاب، سنت، عقل، اجماع) برای مسجد طراز انقلاب اسلامی و هویت‌هایش به‌کار بردیم یا نه؟ ازاین‌رو در این جلسه برای روشن شدن مطلب نگاهی به بیانات امام خمینی+ و امام خامنه‌ای می‌اندازیم، البته آنچه در این‌جا بیان می‌کنیم بخشی از بیانات ایشان درباره‌ی ابعاد هویتی مسجد است.

«أن نبين أبعاد هوية‌المسجد المثالي الحضاري الاسلامي من أدلة الفقه و على مستوى متطلبات الثورة الاسلامية»؛ در حقیقت هدف از فقه‌المسجد، تبیینِ ابعاد هویتِ مسجدِ نمونه، تمدنی و اسلامی است؛ ازاین‌جهت مناسب است به الزامات انقلاب اسلامی نیز توجه کنیم که این‌ها نیز از ادله فقه استفاده‌ شده باشد.

بررسی کلام امام خمینی+ درباره ابعاد هویتی مسجد

    1. حضور و اجتماع در مسجد و برکات آن

    • «مساجد باید مجتمع بشود از جوان‌ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاری‌ها را حل می‌کند، این‌طور بی‌حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد»[1] .

    • آن بزرگوار با تأکید بر نقش محوری مسجد در خنثی کردن نقشه‌های دشمنان اسلام می‌فرماید: «این‌ها از مسجد مى‌ترسند. من تكليفم را بايد ادا كنم، به شما بگويم. شما دانشگاهی‌ها، شما دانشجوها، همه‌تان مساجد را برويد پرکنید. سنگر است اينجا. سنگرها را بايد پر كرد»[2] .

    • «مساجد و محافل دينيه را، كه سنگرهاى اسلام در مقابل شياطين است، هر چه بيشتر گرم و مجهز نگه‌دارید»[3] .

    • «مسجد مركز تبليغ است. در صدر اسلام از همين مسجدها جیش‌ها، ارتش‌ها، راه مى‌افتاده، مركز تبليغ احكام سياسى اسلام بوده مسجد. هر وقت يك گرفتارى پيدا مى‌شد، صدا مى‌كردند كه «الصَّلاةُ بالجَماعَة»، اجتماع مى‌كردند؛ آن گرفتارى را طرح مى‌كردند، اين صحبت‌ها را مى‌كردند. مسجد، مركز اجتماع سياسى است ...»[4] .

    • «اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید»[5] .

    2. هويت ملجأ بودن مسجد

امام خمینی در پیام به مسلمانان ايران و جهان و زائران بيت اللَّه الحرام (برائت از مشركان) فرمودند: «اگر حرم و كعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتيبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبيا نيست، پس مأمن و پناهگاه آنان در كجاست؟»[6] .

    3. هويت وحدت و انسجام مسلمانان

امام خمینی+ بارها بر حفظ وحدت و هم‌گرایی در مساجد تأکید و توصیه می‌کردند:

«امروز روز اين بحث‌ها نيست و دنبال كردن اين حرف كه چه كسى بد است و چه كسى خوب است خلاف اسلام است و خلاف مصالح اسلامى ... امروز، روزى نيست كه ما مساجدمان را صرف اين بكنيم كه زيد بهتر است يا عمرو ... امروز وقتتان را صرف اين بكنيد. صرف این‌که زيد خوب است يا نيست، نكنيد. خوب باشد پيش خدا خوب است، بد باشد پيش خدا بد است؛ به شما چه‌کار؟ اين مگر يكى از اركان اسلام است كه زيد خوب است يا عمرو؟!»[7] .

درجایی دیگر می‌فرمایند:

«اگر اين مسجد و مركز ستاد اسلام قوى باشد ترس از فانتوم‌ها نداشته باشيد. ترس از امريكا و شوروی و این‌ها نداشته باشيد. آن روز بايد ترس داشته باشيد كه شما پشت بكنيد به اسلام. پشت كنيد به مساجد»[8] .

هذه المحاور الثلاثة هي الأساس الذي يستفاد من كلمات الامام الخميني العظيم+ بشأن المسجد و هويته التي بني المسجد لأجلها؛ این سه هویتی است که از کلام امام خمینی+ در شأن مسجد و هویتی که مسجد به‌خاطر آن بنا شده استفاده می‌شود.

نعم يمكن الحديث حول كلمات الامام الرّاحل في هوية المسجد في موارد عددية، لكنه نكتفي بهذاالمقدار؛ البته ممکن است موارد دیگری در کلام امام راحل باشد اما ما به‌همین مقدار بسنده می‌کنیم.

بررسی کلام امام خامنه‌ای درباره ابعاد هویتی مسجد

ایشان ایجاد مسجد را از ابتکارات بسیار مهم اسلام و شخص رسول خدا| دانسته و می‌فرمایند:

‌ «اوّلین مسئله، اهمّیّت خود مسجد است و این ابتکاری که اسلام در آغاز ولادت خود برگزید و محلّ تجمّع مردم را بر محور ذکر و دعا و توجّه به‌خدای متعال قرار داد. اجتماعات مردم به‌طور طبیعی دارای تأثیراتی است. خب، یک عدّه‌ای دُور هم جمع می‌شوند، می‌گویند، می‌شنوند، تصمیم می‌گیرند، ارتباطات فکری برقرار می‌کنند، داده‌ها و گرفته‌های فکری بین خودشان دارند؛ این در کجا اتّفاق بیفتد؟ مثلاً در باشگاه‌های اشرافی و اعیانی برای کارهای مختلف اتّفاق بیفتد که در غرب معمول است، یا در قهوه‌خانه‌ها تشکیل بشود؛ [یا مثل‌] روم باستان که در حمّام‌ها آن‌وقت یک چنین اجتماعاتی تشکیل می‌شد و دُور هم مردم جمع می‌شدند و رفتن حمّام بهانه بود برای اینکه بگویند و بشنوند؛ یا درجایی تشکیل بشود که محور آن اقامه‌ی صلات است؛ این خیلی فرق می‌کند. وقتی اجتماع بر محور نماز و ذکر به‌وجود آمد، آن‌وقت یک معنای دیگری پیدا می‌کند، یک‌جهت دیگری پیدا می‌کند، دل‌ها را به سمت دیگری می‌کشاند؛ این ابتکار اسلام بود».[9]

«پديد آوردن هويتى به‌نام مسجد، نخست در قبا و سپس در مدينه، در شمار زيباترين و پرمغزترين ابتكارهاى اسلام در آغاز تشكيل جامعه‌ى اسلامى است».[10]

رهبر معظم انقلاب ضمن معرفی مسجد به‌عنوان یک پایگاه، این‌گونه می‌فرمایند:

«مسجد پایگاه است و این پایگاه بر محور ذکر و نماز است. ... مسجد پایگاه است؛ نه‌فقط پایگاه برای فلان مسأله‌ی اجتماعی، [بلکه‌] مسجد می‌تواند پایگاه همه‌ی کارهای نیک باشد؛ پایگاه خودسازی، انسان‌سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابله‌ی با دشمن و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدّن اسلامی و بصیرت‌افزاییِ افراد. ... مسجد پایگاه انواع و اقسام فعّالیّت‌های اجتماعی است؛ یعنی وقتی ما مردم را گرد این محور جمع کردیم، از آن‌ها چه می‌خواهیم. یکی از چیزهایی که می‌خواهیم این است که به فعّالیّت‌های اجتماعی بپردازند».[11] «مساجد را پایگاه قرآن قرار بدهید».[12] «اگر کار اجتماعی هم در اینجا انجام می‌گیرد، مثلاً تصمیم می‌گیرند که یک تعاونی‌ای درست کنند برای فقرا یا در یک امر خیری تعاون کنند، این با توجّه به اقامه‌ی صلات است، با توجّه به ذکر است، برای خدا است، بر محور صلات است. اگر بسیج می‌شوند از مسجد برای رفتن در مقابله‌ی دشمن، این به‌معنای حرکت جهاد فی‌سبیل‌الله هست، بر مبنای خدا است، بر مبنای ذکر است؛ اگر وظیفه پیدا می‌کنند که امورات شهری را، امورات محلّه را مثلاً ازلحاظ امنیّت، ازلحاظ کارهای لازم انجام بدهند، باز بر محور ذکر [است‌]».[13] ‌

رهبر معظم انقلاب با مطرح ساختن «مسجد طراز انقلاب اسلامی» به‌برخی از ویژگی‌های مسجد نمونه و الگو پرداخته و می‌فرمایند:

«در مسجد اسلامی، شور و بهجت عبادت خالص بانشاط زندگی پاک و خردمندانه و سالم، در هم می‌آمیزد و فرد و جامعه را به طراز اسلامی آن نزدیک می‌کند».[14]

«حضور جوانان و روحیه‌های بسیجی باید محیط مسجد را زنده و پرنشاط و آینده‌پو و لبریز از امید سازد».[15] از منظر رهبر انقلاب جایگاه مسجد در ساختن آینده نقش مهمی است. مسجد جایگاه نماز است و «مظهر آمیختگی دنیا و آخرت و پیوستگی فرد و جامعه در دیدگاه و اندیشه‌ی مکتب اسلام است»[16] .

حضور و فعالیت جوانان مؤمن انقلابی در مسجد باید آینده را بسازد.

    • «آشنا کردنِ جوانان، با صفا و بهجتی که در نماز و ذکر هست، خدمتی بزرگ به آنان و به آینده‌ای است که باید با دست توانا و عزم جوانانه‌ی آنان ساخته و پرداخته شود. سفارش این‌جانب آن است که مسجد را نیز همچون دل‌های جوان، پاکیزه و پیراسته و لبریز از شور و انگیزه‌ و نشاط کنید».[17] «با این نگاه، دل‌های ما برای مسجد می‌تپد و از شوق و احساس مسئولیت، لبریز می‌گردد»[18] .

    • «برای رسیدن به «مسجد طراز اسلامی»، «امامان جماعت، هیئت‌های امناء، خادمان موظف و متبرّع، هر یک باید بخشی از این‌کار بزرگ و اثرگذار را بر دوش خود حس کنند»[19] .

    • «خانه‌ی خدا و خانه‌ی مردم؛ خلوت اُنس باخدا و جلوت حشر با مردم، کانون ذکر و معراج معنوی و عرصه‌ی علم و جهاد و تدبیر دنیوی؛ جایگاه عبادت و پایگاه سیاست، دوگانه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای است که تصویر مسجد اسلامی و فاصله‌ی آن با عبادتگاه‌های رایج ادیان دیگر را نمایان می‌سازد»[20] .

    • «تلاش‌های فرهنگی و هنری و برنامه‌ریزی‌های آموزشی و غیره، همه باید به‌گونه‌ای طراحی و اجرا شود كه نماز، باکیفیت مطلوب، روزبه‌روز در میان مردم به‌ویژه جوانان و نوجوانان رونق گیرد و همه به‌راستی از این چشمه‌ی پاكی و روشنی بهره‌مند گردند. بی‌شك دستگاه‌های متعدد امور فرهنگی و آموزشی و صداوسیما و دست‌اندركاران اداره‌ی مساجد، بیش از دیگران باید احساس مسئولیت كنند».[21]

    • «بسیاری از جاها مسجد ندارد. یقیناً روستاها و نقاط دورافتاده‌ای وجود دارد که مردم مؤمن و جوان‌های بااستعدادی در آن‌جا زندگی می‌کنند، اما مسجد و روحانی و ملجأ ندارند؛ باید برای آن‌ها کار و تلاش کرد».[22]

    • «یک مسئله‌ی دیگر در مورد مسجد عبارت است از هسته‌ی مقاومت. مقاومت وقتی گفته می‌شود، فوراً ذهن می‌رود به مقاومت نظامی و امنیّتی و امثال این‌ها. خب بله آن‌هم قطعاً مقاومت است، امّا بالاتر از آن، مقاومت فرهنگی است. حصار فرهنگی، خاک‌ریز فرهنگی در کشور اگر سست باشد، همه‌چیز از دست خواهد رفت».[23]

    • «در دانشگاه‌ها و دیگر مراکز انسانی انبوه، مسجد می‌تواند جایگاه امن و صفا باشد و امام جماعت، غمگساری و راهنمایی و همدلی را در کنار اقامه‌ی نماز، در آن مهبط رحمت و هدایت الهی به نمازگزاران هدیه کند. مجامع دانشجوئی و دانش‌آموزی در آن صورت، جذاب‌ترین مرکز تجمع خود را مسجد دانشگاه و مدرسه خواهند یافت و پایگاه تقوا، پایگاه فعالیت جوانان خواهد شد».[24]

فقه المسجد (مسجد طراز انقلاب اسلامي)

الدرس الثالث والأربعون (21جمادي الأولى 1443)

الباب الأول: كليات

و هي تشتمل على أمور:

الأمر الثالث: أبعاد هوية‌المسجد في نظر الامام الخميني و الامام الخامنئي

بما نحن نريد أن نبين أبعاد هوية‌المسجد المثالي الحضاري الاسلامي من أدلة الفقه و على مستوى متطلبات الثورة الاسلامية، ينبغي أن نلتفت هنا الى كلمات امامي الثورة الاسلامية الامام الخميني و الامام الخامنئي.

هنا نتعرض لبعض كلماتهما حول هوية‌المسجد و أبعادها.

الأول حول كلمات الامام الخميني+:

    1. الحضور والاجتماع فی المساجد و برکاته:

قال الامام الخميني+:

«ولكن على أن يجتمع فيها شباب وليدعوا الشيوخ وكبار السن. فلو كنا ندرك ما لهذه الاجتماعات، والتي أعدها الإسلام لنا وأمرنا بها، من فوائد، وما لها من أبعاد وتأثير في حلحلة الكثير من قضايانا السياسية والبلايا والمصائب التي نحن فيها، لما تعاملنا معها على هذه الحال من الضعف والتهاون بحيث تصبح مساجدنا مركزاً لبعض كبار السن والعجائز من النساء والرجال»[25] .

آن بزرگوار با تأکید بر نقش محوری مسجد در خنثی کردن نقشه‌های دشمنان اسلام می‌فرماید:

«إنهم يخافون من المسجد. عليّ اداء تكليفي وابلاغكم. انتم الجامعيون، انتم طلبة الجامعة، اذهبوا جميعاً إلى المساجد واملؤوها. انها خندق. ينبغي مل‌ء الخنادق»[26] .

يقول في موضع آخر:

«وحافظوا ما أمكنكم على فاعلية واستعداد المساجد والمحافل الدينية التي هي متاريس الاسلام ازاء الشياطين»[27] .

ويقول في موضع آخر:

«إن المسجد مركز للتبليغ، وفي صدر الإسلام، كانت الجيوش والعساكر تنطلق من المساجد، وكان المسجد مركزاً للتعريف بالأحكام السياسية الإسلامية. وكلما كانت تحصل مشكلة كانوا ينادون (الصلاة جماعة)، فيجتمع المسلمون ويطرحون المشاكل ويفكرون بحلول لها. وعليه فالمسجد مركز اجتماعي سياسي ...»[28] .

وايضاً يقول في موضع آخر:

«عليكم باغتنام الفرص والأحداث لإقامة الاجتماعات في المساجد والمحافل والأماكن العامّة»[29] .

    2. هوية التجاء الناس الی المسجد

يقول الامام الخميني العظيم+ مخاطبة لجميع المسلمين في أقصي نقاط الأرض:

«وإن لم يكن الحرم والكعبة والمسجد والمحراب خندقاً وسنداً لجند الله والمدافعين عن حرم وحرمة الأنبياء، فأين يكون مأمنهم وملاذهم؟»[30] .

    3. هوية وحدة الأمة وانسجام المسلمين

يقول الامام الخميني+ العظيم بشأن المساجد و البرامج التي تنفذ فيها:

«ليس اليوم يوم هذه البحوث. وتعقّبُ القول بفلان شين وفلان زين مخالف للإسلام والمصلحة الإسلامية. فهذا جزء خُطّة من الخارج لئلّا يدعوا البلاد تهدأ، ولا يدعوكم تقيمون بلاداً إسلامية. هذه خُطّة من الخارج بوسوسة شياطين لمتدينين يتبعونهم بلا وعي. فانتبهوا أيّها الناس، فما هذا اليوم باليوم الذي نشغل فيه مساجدنا بالكلام عن زيد هو الأفضل أم عمرو؟ ليكن مسيركم وعملكم ومنبركم وسوقكم وكلّ شأنكم مُنصبّاً على الاجتماع لإنجاز الدستور، وليكن من تُعيّنونهم أصحّاء مسلمين متدينين لا شرقيين ولا غربيين أمناء. أنفقوا وقتكم في هذا لا في زيد حسن أو لا. فالحسن حسن عند الله، والسيِّئ سيِّئ عند الله، ماذا يعنيكم أنتم؟ هل من أركان الإسلام زيد خير أو عمرو؟ اليوم يجب عدم الاختلاف حتّى في ولاية أمير المؤمنين أيضا. اليوم يجب أن يجتمع الكلّ معاً، ويوصلوا الجمهورية الإسلامية إلى غايتها»[31] .

يقول في موضع آخر:

«فعندما تكون المساجد قوية ومليئة بالمؤمنين لن نرهب الفانتوم أبداً.

لن نرهب أمريكا والإتحاد السوفيتي، ولكن إن أدرنا ظهورنا للإسلام وتقاعسنا عن الذهاب إلى المساجد فعلينا حينها تحمل عواقب ذلك اليوم‌»[32] .

هذه المحاور الثلاثة هي الأساس الذي يستفاد من كلمات الامام الخميني العظيم بشأن المسجد و هويته التي بني المسجد لأجلها.

نعم يمكن الحديث حول كلمات الامام الراحل في هوية‌المسجد في موارد عددية؛ لكنه نكتفي بهذاالمقدار.

أما ابعاد هوية‌المسجد في نظر الامام الخامنئي

ایشان ایجاد مسجد را از ابتکارات بسیار مهم اسلام و شخص رسول خدا| دانسته و می‌فرمایند:

    • ‌ «اوّلین مسئله، اهمّیّت خود مسجد است و این ابتکاری که اسلام در آغاز ولادت خود برگزید و محلّ تجمّع مردم را بر محور ذکر و دعا و توجّه به‌خدای متعال قرار داد. اجتماعات مردم به‌طور طبیعی دارای تأثیراتی است. خب، یک عدّه‌ای دُور هم جمع می‌شوند، می‌گویند، می‌شنوند، تصمیم می‌گیرند، ارتباطات فکری برقرار می‌کنند، داده‌ها و گرفته‌های فکری بین خودشان دارند؛ این در کجا اتّفاق بیفتد؟ مثلاً در باشگاه‌های اشرافی و اعیانی برای کارهای مختلف اتّفاق بیفتد که در غرب معمول است، یا در قهوه‌خانه‌ها تشکیل بشود؛ [یا مثل‌] روم باستان که در حمّام‌ها آن‌وقت یک چنین اجتماعاتی تشکیل می‌شد و دُور هم مردم جمع می‌شدند و رفتن حمّام بهانه بود برای اینکه بگویند و بشنوند؛ یا درجایی تشکیل بشود که محور آن اقامه‌ی صلات است؛ این خیلی فرق می‌کند. وقتی اجتماع بر محور نماز و ذکر به‌وجود آمد، آن‌وقت یک معنای دیگری پیدا می‌کند، یک‌جهت دیگری پیدا می‌کند، دل‌ها را به سمت دیگری می‌کشاند؛ این ابتکار اسلام بود»[33] .

    • «پديد آوردن هويتى به‌نام مسجد، نخست در قبا و سپس در مدينه، در شمار زيباترين و پرمغزترين ابتكارهاى اسلام در آغاز تشكيل جامعه‌ى اسلامى است»[34] .

رهبر معظم انقلاب ضمن معرفی مسجد به‌عنوان یک پایگاه، این‌گونه می‌فرمایند:

    • «مسجد پایگاه است و این پایگاه بر محور ذکر و نماز است. ... مسجد پایگاه است؛ نه‌فقط پایگاه برای فلان مسأله‌ی اجتماعی، [بلکه‌] مسجد می‌تواند پایگاه همه‌ی کارهای نیک باشد؛ پایگاه خودسازی، انسان‌سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابله‌ی با دشمن و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدّن اسلامی و بصیرت‌افزاییِ افراد. ... مسجد پایگاه انواع و اقسام فعّالیّت‌های اجتماعی است؛ یعنی وقتی ما مردم را گرد این محور جمع کردیم، از آن‌ها چه می‌خواهیم. یکی از چیزهایی که می‌خواهیم این است که به فعّالیّت‌های اجتماعی بپردازند».[35]

    • «مساجد را پایگاه قرآن قرار بدهید».[36]

    • «اگر کار اجتماعی هم در اینجا انجام می‌گیرد، مثلاً تصمیم می‌گیرند که یک تعاونی‌ای درست کنند برای فقرا یا در یک امر خیری تعاون کنند، این با توجّه به اقامه‌ی صلات است، با توجّه به ذکر است، برای خدا است، بر محور صلات است. اگر بسیج می‌شوند از مسجد برای رفتن در مقابله‌ی دشمن، این به‌معنای حرکت جهاد فی‌سبیل‌الله هست، بر مبنای خدا است، بر مبنای ذکر است؛ اگر وظیفه پیدا می‌کنند که امورات شهری را، امورات محلّه را مثلاً ازلحاظ امنیّت، ازلحاظ کارهای لازم انجام بدهند، باز بر محور ذکر [است‌]».[37] ‌

رهبر معظم انقلاب با مطرح ساختن «مسجد طراز انقلاب اسلامی» نیز به‌برخی از ویژگی‌های مسجد نمونه و الگو پرداخته و می‌فرمایند:

    • «در مسجد اسلامی، شور و بهجت عبادت خالص بانشاط زندگی پاک و خردمندانه و سالم، در هم می‌آمیزد و فرد و جامعه را به طراز اسلامی آن نزدیک می‌کند»[38] .

    • «حضور جوانان و روحیه‌های بسیجی باید محیط مسجد را زنده و پرنشاط و آینده‌پو و لبریز از امید سازد».[39] از منظر رهبر انقلاب جایگاه مسجد در ساختن آینده نقش مهمی است. مسجد جایگاه نماز است و «مظهر آمیختگی دنیا و آخرت و پیوستگی فرد و جامعه در دیدگاه و اندیشه‌ی مکتب اسلام است»[40] .

حضور و فعالیت جوانان مؤمن انقلابی در مسجد باید آینده را بسازد.

    • «آشنا کردنِ جوانان، با صفا و بهجتی که در نماز و ذکر هست، خدمتی بزرگ به آنان و به آینده‌ای است که باید با دست توانا و عزم جوانانه‌ی آنان ساخته و پرداخته شود. سفارش این‌جانب آن است که مسجد را نیز همچون دل‌های جوان، پاکیزه و پیراسته و لبریز از شور و انگیزه‌ و نشاط کنید»[41] .

    • «با این نگاه، دل‌های ما برای مسجد می‌تپد و از شوق و احساس مسئولیت، لبریز می‌گردد»[42] .

    • «برای رسیدن به «مسجد طراز اسلامی»، «امامان جماعت، هیئت‌های امناء، خادمان موظف و متبرّع، هر یک باید بخشی از این‌کار بزرگ و اثرگذار را بر دوش خود حس کنند»[43] .

    • «خانه‌ی خدا و خانه‌ی مردم؛ خلوت اُنس باخدا و جلوت حشر با مردم، کانون ذکر و معراج معنوی و عرصه‌ی علم و جهاد و تدبیر دنیوی؛ جایگاه عبادت و پایگاه سیاست، دوگانه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای است که تصویر مسجد اسلامی و فاصله‌ی آن با عبادتگاه‌های رایج ادیان دیگر را نمایان می‌سازد»[44] .

    • «تلاش‌های فرهنگی و هنری و برنامه‌ریزی‌های آموزشی و غیره، همه باید به‌گونه‌ای طراحی و اجرا شود كه نماز، باکیفیت مطلوب، روزبه‌روز در میان مردم به‌ویژه جوانان و نوجوانان رونق گیرد و همه به‌راستی از این چشمه‌ی پاكی و روشنی بهره‌مند گردند. بی‌شك دستگاه‌های متعدد امور فرهنگی و آموزشی و صداوسیما و دست‌اندركاران اداره‌ی مساجد، بیش از دیگران باید احساس مسئولیت كنند»[45] .

    • «بسیاری از جاها مسجد ندارد. یقیناً روستاها و نقاط دورافتاده‌ای وجود دارد که مردم مؤمن و جوان‌های بااستعدادی در آن‌جا زندگی می‌کنند، اما مسجد و روحانی و ملجأ ندارند؛ باید برای آن‌ها کار و تلاش کرد»[46] .

    • «یک مسئله‌ی دیگر در مورد مسجد عبارت است از هسته‌ی مقاومت. مقاومت وقتی گفته می‌شود، فوراً ذهن می‌رود به مقاومت نظامی و امنیّتی و امثال این‌ها. خب بله آن‌هم قطعاً مقاومت است، امّا بالاتر از آن، مقاومت فرهنگی است. حصار فرهنگی، خاک‌ریز فرهنگی در کشور اگر سست باشد، همه‌چیز از دست خواهد رفت»[47] .

    • «در دانشگاه‌ها و دیگر مراکز انسانی انبوه، مسجد می‌تواند جایگاه امن و صفا باشد و امام جماعت، غمگساری و راهنمایی و همدلی را در کنار اقامه‌ی نماز، در آن مهبط رحمت و هدایت الهی به نمازگزاران هدیه کند. مجامع دانشجوئی و دانش‌آموزی در آن صورت، جذاب‌ترین مرکز تجمع خود را مسجد دانشگاه و مدرسه خواهند یافت و پایگاه تقوا، پایگاه فعالیت جوانان خواهد شد»[48] .