درس مهدویت استاد طبسی

96/01/26

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: اصحاب امام زمان در دوران غیبت صغری

ادامه توضیح روایت پنجم نایب دوم:وَ أَمَّا الْخُمُسُ فَقَدْ أُبِيحَ لِ شِيعَتِنَا وَ جُعِلُوا مِنْهُ فِي حِلٍّ إِلَى وَقْتِ ظُهُورِ أَمْرِنَا لِتَطِيبَ وِلَادَتُهُمْ وَ لَا تَخْبُثَ:

بعضی از این بیان امام عدم وجوب خمس مکاسب را استفاده کرده‌اند.

مرحوم سبزواری در توجیه این عبارت می‌فرماید:[1]

و في التوقيع الشريف: «و أما الخمس فقد أبيح لشيعتنا و جعلوا منه في حل» إلى غير ذلك من الأخبار.

و فيها- أولا: أنّها خلاف المشهور، بل المجمع عليه عند الفقهاء.

و ثانيا: أنّها خلاف سيرة الشيعة- رفع الله شأنهم- في جميع العصور و الأمصار.

و ثالثا: أنّها خلاف سيرة المعصومين في زمان حياتهم و ظهورهم من اهتمامهم بجمع الخمس و التشديد فيه، و جعل الوكلاء في الأطراف.

و رابعا: أنّها موافقة للعامة. و خامسا: أنّها معارضة بالأخبار المعتبرة المعمول بها عند الطائفة.

و سادسا: أنّها مجملة من حيث التحليل هل أنّه واقعيّ أو ظاهريّ، و على الثاني هل هو لأجل عدم تمكن المبيح من أخذ ماله، أو عدم تمكن المباح له من الإيصال إليه أو هما معا، و المعلوم بحسب القرائن هو الأخير، فلا يستفاد منها على فرض الإغماض عما تقدم إلا الإباحة العذرية ما دام العذر...

و سابعا: أنّ المحلل من الخمس يحتمل أن يكون ما يصل إلى الشيعة ممن لا يعتقد الخمس، أو من الأنفال، فلا ربط لها حينئذ بالمقام.

و ثامنا: أنّ من التعليل بقولهم كما تقدم-: «لتطيب ولادتهم و تزكو أولادهم» يستفاد أنّ المراد تحليل الجواري المغنومة دون مطلق خمس الفوائد.

و تاسعا: يمكن حمل بعضها على وقوع الشيعة في الحرج من إعطاء الخمس بقرينة قوله : «من أعوزه شي‌ء من حقي فهو في حل».

و عاشرا: إنّ مثل قول أبي الحسن الرضا : «لا يحل مال إلا من وجه أحلّه الله، إنّ الخمس عوننا على ديننا، و على عيالنا، و على موالينا و ما نبذله و نشتري من أعراضنا ممن نخاف سطوته فلا تزووه عنا و لا تحرموا أنفسكم دعانا ما قدرتم عليه، فإنّ إخراجه مفتاح رزقكم و تمحيص ذنوبكم و ما تمهدون لأنفسكم ليوم فاقتكم- الحديث-» غير قابل للتخصيص و التقييد بمثل هذه الأخبار المجملة المعرض عنها، مع أنّ عمدة الخمس من الفوائد، لاستيلاء الجور على المعادن و غيرها، فلو كانت محللة للملاك لاختلت أمور الذرية الطيبة مع حرمة الزكاة‌ عليهم، فلا ينبغي لمن له أدنى درجة من الفقاهة أن يحتمل أنّ أخبار التحليل وردت لبيان حكم الله الواقعي.

1. این روایت خلاف مشهور بلکه خلاف مورد اجماع فقها است و به روایتی که خلاف مشهور یا خلاف مورد اجماع فقها باشد، عمل نمی‌شود.

2. این روایت خلاف سیره‌ی شیعه است، شیعیان در تمام دوران و عصرها خمس خود را پرداخت کرده‌اند.

3. این روایت خلاف سیره‌ی معصومین در هنگام حیات و ظهور آنان است، ائمه هنگامی که مبسوط الید بودند، خمس می‌گرفتند و دستور به جمع آوری آن می‌دادند و بسیار در این مورد سختگیری می‌کردند و وکلائی برای جمع آوری خمس‌ قرار می‌دادند.

4. این روایت موافق با عامه است و در هنگام تعارض دو روایت باید به آن عمل شود که مخالف عامه است.

5. این روایت با روایات معتبری که طائفه به آن‌ها عمل کردند، تعارض دارد.

6. این توقیع از حیث تحلیل مجمل است، مراد از «ابیح» در این روایت اباحه‌ی واقعی است یا اباحه‌ی ظاهری؟ اگر مراد اباحه‌ی ظاهری باشد، آیا به این جهت مباح گشته که زمینه برای گرفتن خمس برای امام فراهم نیست یا به این جهت که شیعه نمی‌تواند تحویل دهد یا اینکه به جهت هر دو دلیل مباح گشته؟ آنچه به وسیله‌ی قرائن به دست می‌آید این است که به جهت هر دو دلیل مباح گشته است، پس مراد از اباحه در روایت، اباحه ظاهری است و آن هم در جائی که نه برای امام امکان گرفتن خمس باشد و نه برای مکلف امکان پرداخت آن، پس از این توقیع بر فرض چشم پوشی از آنچه بیان کردیم، مطلق اباحه‌ استفاده نمی‌شود بلکه اباحه‌ی عذریه استفاده می‌شود ( در صورتی که طرفین از پرداخت و قبول خمس معذور باشند، مباح است).

7. ممکن است مراد از تحلیل خمس در آن چیزهائی باشد که از انفال یا از کسی که اعتقاد به خمس ندارد، به شیعه می‌رسد.

8. بر فرض اینکه مراد تحلیل و آن هم تحلیل واقعی باشد، گوئیم مختص به جواری است که به غنیمت گرفته می‌شود .

9. ممکن است این روایت را حمل کنیم بر جائی که شیعه با پرداخت خمس به حرج و زحمت می‌افتد، به قرینه‌ی قول امام : کسی که پرداخت چیزی از حق من او را فقیر کند پس برای او حلال است.

10. مانند قول امام رضا : «(بدان‌كه‌) تصرف در مالى جايز و رواست كه از راهى كه خداوند روا داشته (به دست آيد). خمس، ما را بر اداى بدهى و هزينه زندگى خانواده و موالى‌مان يارى مى‌دهد و [به وسيله آن‌] بخشش كرده، آبروى خويش را در برابر آن كس كه از يورش او بيم داريم، حفظ مى‌كنيم، پس آن را از ما دريغ مكنيد و خودتان را از دعای ما محروم نکنید، (آگاه باشيد كه‌) دادن خمس كليد روزى شما و مايه پاك شدن گناهانتان است‌...» قابل تخصیص و تقیید به مانند این اخبار مجمل نمیباشد.

مرحوم سبزواری و مرحوم خوئی در مورد این روایت تشکیک سندی نکردند بلکه آن را پذیرفته و توجیه کردند که حاصل آن این است که به ظاهر این روایت عمل نمی‌شود.

روایت ششم (توقیع دوم)الف) متن روایت

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّيْبَانِيُّ وَ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الدَّقَّاقُ وَ الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُؤَدِّبُ وَ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَسَدِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: كَانَ فِيمَا وَرَدَ عَلَيَّ مِنَ الشَّيْخِ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِي جَوَابِ مَسَائِلِي إِلَى صَاحِبِ الزَّمَانِ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنَ‌ الصَّلَاةِ عِنْدَ طُلُوعِ‌ الشَّمْسِ وَ عِنْدَ غُرُوبِهَا فَلَئِنْ كَانَ كَمَا يَقُولُونَ إِنَّ الشَّمْسَ تَطْلُعُ بَيْنَ قَرْنَيِ الشَّيْطَانِ وَ تَغْرُبُ بَيْنَ قَرْنَيِ الشَّيْطَانِ فَمَا أَرْغَمَ أَنْفَ الشَّيْطَانِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا وَ أَرْغِمْ أَنْفَ الشَّيْطَانِ‌ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْوَقْفِ عَلَى نَاحِيَتِنَا وَ مَا يُجْعَلُ لَنَا ثُمَّ يَحْتَاجُ إِلَيْهِ صَاحِبُهُ فَكُلُّ مَا لَمْ يُسَلَّمْ فَصَاحِبُهُ فِيهِ بِالْخِيَارِ وَ كُلُّ مَا سُلِّمَ فَلَا خِيَارَ فِيهِ لِصَاحِبِهِ احْتَاجَ إِلَيْهِ صَاحِبُهُ أَوْ لَمْ يَحْتَجْ افْتَقَرَ إِلَيْهِ أَوِ اسْتَغْنَى عَنْهُ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ مَنْ يَسْتَحِلُّ مَا فِي يَدِهِ مِنْ أَمْوَالِنَا وَ يَتَصَرَّفُ فِيهِ تَصَرُّفَهُ فِي مَالِهِ مِنْ غَيْرِ أَمْرِنَا فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ نَحْنُ خُصَمَاؤُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَقَدْ قَالَ النَّبِيُّ ص الْمُسْتَحِلُّ مِنْ عِتْرَتِي مَا حَرَّمَ اللَّهُ مَلْعُونٌ عَلَى لِسَانِي وَ لِسَانِ كُلِنَبِيٍّ فَمَنْ ظَلَمَنَا كَانَ مِنْ جُمْلَةِ الظَّالِمِينَ وَ كَانَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ لِقَوْلِهِ تَعَالَى‌ أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ‌.

وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْمَوْلُودِ الَّذِي تَنْبُتُ غُلْفَتُهُ بَعْدَ مَا يُخْتَنُ هَلْ يُخْتَنُ مَرَّةً أُخْرَى فَإِنَّهُ يَجِبُ أَنْ يُقْطَعَ غُلْفَتُهُ فَإِنَّ الْأَرْضَ تَضِجُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ بَوْلِ الْأَغْلَفِ أَرْبَعِينَ صَبَاحاً[2] وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْمُصَلِّي وَ النَّارُ وَ الصُّورَةُ وَ السِّرَاجُ بَيْنَ يَدَيْهِ هَلْ تَجُوزُ صَلَاتُهُ فَإِنَّ النَّاسَ اخْتَلَفُوا فِي ذَلِكَ قِبَلَكَ فَإِنَّهُ جَائِزٌ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ مِنْ أَوْلَادِ عَبَدَةِ الْأَصْنَامِ أَوْ عَبَدَةِ النِّيرَانِ أَنْ يُصَلِّيَ وَ النَّارُ وَ الصُّورَةُ وَ السِّرَاجُ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لَا يَجُوزُ ذَلِكَ لِمَنْ كَانَ مِنْ أَوْلَادِ عَبَدَةِ الْأَصْنَامِ وَ النِّيرَانِ

وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الضِّيَاعِ الَّتِي لِنَاحِيَتِنَا هَلْ يَجُوزُ الْقِيَامُ بِعِمَارَتِهَا وَ أَدَاءِ الْخَرَاجِ مِنْهَا وَ صَرْفِ مَا يَفْضُلُ مِنْ دَخْلِهَا إِلَى النَّاحِيَةِ احْتِسَاباً لِلْأَجْرِ وَ تَقَرُّباً إِلَيْنَا فَلَا يَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ يَتَصَرَّفَ فِي مَالِ غَيْرِهِ بِغَيْرِ إِذْنِهِ فَكَيْفَ يَحِلُّ ذَلِكَ فِي مَالِنَا مَنْ فَعَلَ شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ مِنْ غَيْرِ أَمْرِنَا فَقَدِ اسْتَحَلَّ مِنَّا مَا حُرِّمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ أَكَلَ مِنْ أَمْوَالِنَا شَيْئاً فَإِنَّمَا يَأْكُلُ فِي بَطْنِهِ نَاراً وَ سَيَصْلَى سَعِيراً

وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الرَّجُلِ الَّذِي يَجْعَلُ لِنَاحِيَتِنَا ضَيْعَةً وَ يُسَلِّمُهَا مِنْ قَيِّمٍ يَقُومُ بِهَا وَ يَعْمُرُهَا وَ يُؤَدِّي مِنْ دَخْلِهَا خَرَاجَهَا وَ مَئُونَتَهَا وَ يَجْعَلُ مَا يَبْقَى مِنَ الدَّخْلِ لِنَاحِيَتِنَا فَإِنَّ ذَلِكَ جَائِزٌ لِمَنْ جَعَلَهُ صَاحِبُ الضَّيْعَةِ قَيِّماً عَلَيْهَا إِنَّمَا لَا يَجُوزُ ذَلِكَ لِغَيْرِهِ وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الثِّمَارِ مِنْ أَمْوَالِنَا يَمُرُّ بِهَا الْمَارُّ فَيَتَنَاوَلُ مِنْهُ وَ يَأْكُلُهُ هَلْ يَجُوزُ ذَلِكَ لَهُ فَإِنَّهُ يَحِلُّ لَهُ أَكْلُهُ وَ يَحْرُمُ عَلَيْهِ حَمْلُهُ.[3]

ابو الحسين محمّد بن جعفر اسديّ رضى اللَّه عنه گويد: به توسط شيخ ابو جعفر محمّد ابن عثمان- قدّس اللَّه روحه- از صاحب الزّمان سؤالهايى كردم و اين پاسخها صادر شد:

امّا آنچه پرسيدى از نماز خواندن هنگام طلوع و غروب آفتاب، اگر مطلب چنان باشد كه مى‌گويند آفتاب از ميان دو شاخ[4] شيطان طلوع مى‌كند و در همان جا هم غروب مى‌كند، هيچ عملى بهتر از نماز بينى شيطان را به خاك نمى‌مالد پس‌ نماز بخوان و بينى شيطان را به خاك بمال.

امّا آنچه پرسيدى كه اگر كسى مالى را وقف[5] ناحيه ما كند يا براى ما قرار دهد آنگاه به آن نيازمند شود، پس هر چه را كه تسليم نكرده باشد صاحبش مختار است و هر چه را كه تسليم كرده است اختيارى براى او نيست، بدان محتاج باشد و يا محتاج آن نباشد بدان نيازمند باشد و يا از آن مستغنى و بى‌نياز.

و امّا آنچه پرسيدى از كسى كه اموالى از ما در تصرّف دارد و آن را حلال مى‌شمارد و بى‌اذن ما به مانند مال خود در آن تصرّف مى‌كند، پس كسى كه چنين كند ملعون است و ما در روز قيامت خصم او هستيم و پيامبر فرموده است:

كسانى كه از عترتم حلال شمارند آنچه را كه خداى تعالى حرام شمرده است به زبان من و هر پيامبرى ملعون است، و هر كه بر ما ستم كند از جمله ستمكاران است و لعنت خداى تعالى بر او خواهد بود زيرا خداى تعالى فرموده است: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ‌.

امّا آن پرسشى كه از امر نوزادى كردى كه پس از ختنه كردن دوباره بر آن پوست برويد، آيا واجب است ديگر بار ختنه شود؟ آرى واجب است آن پوست‌ بريده شود كه زمين از بول كسى كه ختنه نشده است تا چهل صباح ناله مى‌كند.امّا پرسش از نمازگزارى كه مقابلش آتش و تصوير و چراغ است آيا نماز او جائز است كه مردم از پيش در اين باره اختلاف كرده‌اند پاسخ اين است كه براى فرزندان كسانى كه بت پرست و آتش پرست نبوده‌اند جايز است كه نماز بخوانند و مقابلشان آتش و تصوير و چراغ باشد امّا براى فرزندان بت پرستان و آتش پرستان جايز نيست.امّا پرسش از مزارعى كه متعلّق به ناحيه ما است كه آيا جايز است آنها را عمران كرد و خراج آنها را پرداخت و هر چه از درآمدش بيش باشد براى دريافت ثواب و تقرّب به ما به ناحيه فرستاد؟ بدان كه تصرّف در مال احدى بى‌اذن او جايز نيست، پس چگونه در مال ما جايز باشد و هر كس بدون اذن ما چنين كند چيزى را حلال شمرده است كه بر وى حرام است و هر كس چيزى از اموال ما را بخورد جز اين نيست كه در شكمش آتش پر كرده باشد و به زودى به آتش افكنده شود.

[1] مهذب الأحكام (للسبزواري)، ج‌11، ص429.
[2] ( 1). الأغلف بالغين المعجمة؛ و الاقلف بالقاف بمعنى و هو الصبى الذي لم يختن.
[3] كمال الدين و تمام النعمة، ج‌2، ص520.
[4] قرن ممکن است معنای دیگری هم داشته باشد، بخاری روایتی رانقل می‌کند: پیامبر اکرم دعا کردند: اللهم بارک لنا فی شامنا اللهم بارک لنا فی یمننا، عده‌ای از نجد گفتند: برای ما هم دعا کنید، پیامبر برای بار دوم فرمودند: اللهم بارک لنا فی شامنا و اللهم بارک لنا فی یمننا، اهل نجد برای دومین بار اعتراض کردند، پیامبر . فرمودند: آن‌ها قرن شیطان هستند و از آن دو فتن و گمراهی خارج می‌شود. عینی شارح بخاری (م955) می‌نویسد: قرن الشیطان ای حزب الشیطان، قرن الشیطان ای امة الشیطان، ابن عابدی روایت را بر اهل نجد طتبیق می‌دهد
[5] اولین کسانی که برای ائمه . وقف کردند، اهل قم بودند