موضوع: اصحاب امام زمان در دوران غیبت صغری

شرح حال وکلای خاص امام زمان

بحث ما در مورد نائب خاص دوم محمد بن عثمان از نائبان امام زمان در دوران غیبت صغری بود. ایشان متوفای 304 است و قریب پنجاه سال در خدمت امام بود. او چند ماه قبل از رحلت خود خبر داد و همانطور که گفته بود، رحلت او اتفاق افتاد.

رحلت محمد بن عثمان:

مرحوم شیخ طوسی نقل می‌کند:

و قال أبو نصر هبة اللّه: وجدت بخطّ أبي غالب الزراريّ ^{رحمه‌الله} و غفر له: أنّ أبا جعفر محمّد بن عثمان العمري ^{رحمه‌الله} مات في آخر جمادى الأولى سنة خمس و ثلاثمائة. و ذكر أبو نصر هبة الله [بن‌] محمد بن أحمد أن أبا جعفر العمري ^{رحمه‌الله} مات في سنة أربع و ثلاثمائة و أنه‌ كان‌ يتولى‌ هذا الأمر نحوا من خمسين سنة يحمل‌ الناس إليه أموالهم و يخرج إليهم التوقيعات بالخط الذي كان يخرج في حياة الحسن ^{علیه‌السلام} إليهم بالمهمات في أمر الدين و الدنيا و فيما يسألونه‌ من المسائل بالأجوبة العجيبة رضي الله عنه و أرضاه‌. قال أبو نصر هبة الله إن قبر أبي جعفر محمد بن عثمان عند والدته في شارع باب الكوفة في الموضع الذي كانت دوره و منازله [فيه‌] و هو الآن في وسط الصحراء قدس سره‌.[1]

ابو نصر هبة اللّه گفته است: من نوشته‌اى را با خط ابو غالب زرارى ^{رحمه‌الله} ديدم به اين مضمون كه ابو جعفر محمّد عمرى ^{رحمه‌الله} در آخر جمادى الاولى سال 305 ه ق از دنيا رفت.

ابو نصر هبة اللّه بن محمّد بن احمد نيز متذكر شد كه ابو جعفر عمرىّ در سال 304 ه ق دار فانى را وداع گفته است. وى حدود پنجاه سال عهده‌دار سفارت و نيابت خاص امام زمان ^{علیه‌السلام} بود و مردم اموال و وجوهات شرعیه را به او مى‌سپردند، و به دست ابا جعفر براى مردم با همان خطى كه در زمان امام حسن ^{علیه‌السلام} بود و در مورد آنچه كه پرسيده بودند و البته در مهمات و مسائل اساسى دين و دنياى مردم، توقيعات شريف مى‌آمد. و نيز در بعضى از مسائل كه مردم از او سؤالاتى مى‌پرسيدند، جواب‌هاى عجيبى در مورد آن‌ها به وسيله او از ناحيه حضرت مى‌آمد. رضوان الهی بر او باد!

ابو نصر هبة اللّه گفته: قبر ابو جعفر محمّد بن عثمان در كنار مادرش و در خيابان دروازه كوفه و مكانى كه سابقا خانه و منزل او بوده، واقع است و اكنون در وسط صحراست. [و از محدوده شهرى خارج است.]

قَالَ ابْنُ نُوحٍ أَخْبَرَنِي أَبُو نَصْرٍ هِبَةُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي [أَبُو] عَلِيِّ بْنُ أَبِي جِيدٍ الْقُمِّيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ الدَّلَّالُ الْقُمِّيُّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ يَوْماً لِأُسَلِّمَ عَلَيْهِ فَوَجَدْتُهُ‌ وَ بَيْنَ‌ يَدَيْهِ‌ سَاجَةٌ وَ نَقَّاشٌ يَنْقُشُ عَلَيْهَا وَ يَكْتُبُ آياً مِنَ الْقُرْآنِ وَ أَسْمَاءَ الْأَئِمَّةِ ^{علیهم‌السلام} عَلَى حَوَاشِيهَا. فَقُلْتُ لَهُ يَا سَيِّدِي مَا هَذِهِ السَّاجَةُ فَقَالَ لِي هَذِهِ لِقَبْرِي تَكُونُ فِيهِ أُوضَعُ عَلَيْهَا أَوْ قَالَ أُسْنَدُ إِلَيْهَا وَ قَدْ عَرَفْتَ مِنْهُ‌ وَ أَنَا فِي كُلِّ يَوْمٍ أَنْزِلُ فِيهِ‌ فَأَقْرَأُ جُزْءاً مِنَ الْقُرْآنِ [فِيهِ‌] فَأَصْعَدُ وَ أَظُنُّهُ قَالَ فَأَخَذَ بِيَدِي وَ أَرَانِيهِ فَإِذَا كَانَ يَوْمَ كَذَا وَ كَذَا مِنْ شَهْرِ كَذَا وَ كَذَا مِنْ سَنَةِ كَذَا وَ كَذَا صِرْتُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ دُفِنْتُ فِيهِ وَ هَذِهِ السَّاجَةُ [مَعِي‌].

فَلَمَّا خَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ أَثْبَتُّ مَا ذَكَرَهُ وَ لَمْ أَزَلْ مُتَرَقِّباً بِهِ ذَلِكَ فَمَا تَأَخَّرَ الْأَمْرُ حَتَّى اعْتَلَّ أَبُو جَعْفَرٍ فَمَاتَ فِي الْيَوْمِ الَّذِي ذَكَرَهُ مِنَ الشَّهْرِ الَّذِي قَالَهُ مِنَ السَّنَةِ الَّتِي ذَكَرَهَا وَ دُفِنَ فِيهِ. قَالَ أَبُو نَصْرٍ هِبَةُ اللَّهِ وَ قَدْ سَمِعْتُ هَذَا الْحَدِيثَ مِنْ غَيْرِ [أَبِي‌] عَلِيٍّ وَ حَدَّثَتْنِي بِهِ أَيْضاً أُمُّ كُلْثُومٍ بِنْتُ أَبِي جَعْفَرٍ رَضِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُمَا.[2]

ابو على بن ابى جيّد قمى نقل مى‌كند كه ابو الحسن على بن احمد دلّال قمى گفته است: روزى به خدمت ابو جعفر محمّد بن عثمان رضى اللّه عنه رسيدم تا به ايشان سلامى كنم [يا اين‌كه سرى به او بزنم‌]، ديدم كه در مقابل ايشان لوحى است كه نقاش مشغول نقش كندن روى آن است و آياتى از قرآن كريم را مى‌نويسد و در حواشى آن لوح، اسماء مبارك ائمّه ^{علیهم‌السلام} را مى‌نويسد. عرض كردم: اى آقاى من! اين لوح چيست؟ به من گفت: اين لوح براى قبرى است كه من در آن خواهم بود و روى آن قرار مى‌گيرد، يا اين‌كه گفت: به آن تكيه داده مى‌شوم. و چنين به نظرم مى‌آيد كه او گفت: هرروز وارد آن قبر مى‌شوم و يك جز قرآن مى‌خوانم و بعد بيرون مى‌آيم.

ابو على مى‌گويد: گمان مى‌كنم كه على بن احمد دلال گفت: ابو جعفر محمّد بن عثمان دست مرا گرفت و قبر را به من نشان داد، [و گفت:] در فلان سال و فلان ماه و فلان روز از دنيا رفته و به لقاى پروردگار مى‌رسم و در همين قبر دفن مى‌شوم و لوح هم با من است. تا از خدمت محمّد عثمان خارج شدم، آنچه را گفته بود، ثبت و ضبط كردم و دائما مراقب اوضاع بودم تا اين‌كه پس از مدّت كوتاهى بيمار شد و در همان وقتى كه تعیین فرموده بود رحلت كرده، در همان قبر هم مدفون شد.

ابو نصر هبة اللّه مى‌گويد: اين حديث را از غير ابو على هم شنيده‌ام و همچنين ام كلثوم دختر ابو جعفر محمّد بن عثمان نيز برايم نقل كرده است.

وَ أَخْبَرَنِي جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْأَسْوَدِ الْقُمِّيُ‌ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ الْعَمْرِيَّ قُدِّسَ سِرُّهُ حَفَرَ لِنَفْسِهِ قَبْراً وَ سَوَّاهُ بِالسَّاجِ فَسَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ لِلنَّاسِ أَسْبَابٌ [وَ] سَأَلْتُهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ قَدْ أُمِرْتُ أَنْ أَجْمَعَ أَمْرِي فَمَاتَ بَعْدَ ذَلِكَ بِشَهْرَيْنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَرْضَاهُ‌.[3]

محمّد بن على بن اسود قمى گفته است: ابو جعفر عمرىّ- قدس سره- قبرى براى خودش حفر كرده و با چند تخته آن را آماده و مهيا كرده بود. علّت اين مسأله را از او پرسيدم، گفت: اسبابى (نیازی) براى مردم هست. باز هم علّت اين كار را از او پرسيدم و گفت: مأمور شده‌ام كه كارهايم را جمع‌وجور كنم. ايشان دو ماه پس از اين ماجرا، دار دنيا را وداع گفت. خدا از او راضى شود و او را نيز راضى كند.

نمونه‌هائی از روایات محمد بن عثمان:

روایت اول

الف) متن روایت

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَلِيٍّ مُحَمَّدَ بْنَ هَمَّامٍ يَقُولُ سَمِعْتُ‌ مُحَمَّدَ بْنَ‌ عُثْمَانَ‌ الْعَمْرِيَّ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ يَقُولُ‌ خَرَجَ تَوْقِيعٌ بِخَطٍّ أَعْرِفُهُ مَنْ سَمَّانِي فِي مَجْمَعٍ مِنَ النَّاسِ بِاسْمِي فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ قَالَ أَبُو عَلِيٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ وَ كَتَبْتُ أَسْأَلُهُ عَنِ الْفَرَجِ مَتَى يَكُونُ فَخَرَجَ إِلَيَّ كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ.[4]

ابو علىّ گويد از محمّد بن عثمان عمرىّ شنيدم كه مى‌گفت: توقيعى به خطّى كه مى‌شناختم اين چنين صادر شد: لعنت خدا بر كسى باد كه مرا در مجمع مردم نام برد. ابو علىّ گويد: نامه‌اى نوشتم و پرسيدم كه فرج كى خواهد بود؟ پاسخ آمد: تعيين‌كنندگان وقت دروغ مى‌گويند.

ب) منابع روایت

1. كمال الدين، ج 2 ص 483 ب 45 ح 3

2. إعلام الورى، ص 423 ب 3 ف 3- همان متن كمال الدين با کمی تفاوت، از ابن بابويه.

3. كشف الغمّة، ج 3 ص 321- از إعلام الورى، مرسلا.

4. نوادر الأخبار، ص 220 ح 5- از كمال الدين.

5. وسائل الشيعة، ج 11 ص 489 ب 33 ح 13- از كمال الدين

6. بحار الانوار ج 51 ص 33 ب 3 ح 10- و ج 53 ص 184 ب 31 ح 14- از كمال الدين.

7. معادن الحكمة: ج 2 ص 309- أوّله، از كمال الدين.

8. معجم الأحاديث الإمام المهدي ^{علیه‌السلام}، ج‌6، ص123

روایت دوم

الف) متن روایت

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ الْعَمْرِيِّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‌ وَ اللَّهِ‌ إِنَ‌ صَاحِبَ‌ هَذَا الْأَمْرِ لَيَحْضُرُ الْمَوْسِمَ كُلَّ سَنَةٍ فَيَرَى النَّاسَ وَ يَعْرِفُهُمْ وَ يَرَوْنَهُ وَ لَا يَعْرِفُونَهُ.[5]

محمّد بن عثمان عمرى قدّس سرّه گفت: به خدا قسم صاحب اين امر، امام زمان ^{علیه‌السلام} همه‌ساله در موسم حجّ حاضر شده، مردم را مى‌بيند و مى‌شناسد، مردم هم آن حضرت را مى‌بينند امّا نمى‌شناسند.

ب) منابع روایت

1. كمال الدين، ج 2 ص 440 ب 43 ح 8

2. من لا يحضره الفقيه، ج 2 ص 520

3. غيبة الطوسي، ص 363

4. إثبات الهداة، ج 3 ص 452

5. وسائل الشيعة، ج 8 ص 96

6. حلية الأبرار، ج 5 ص 282

7. بحار الانوار، ج 51 ص 350 و ج 52 ص 152

8. معجم الأحاديث الإمام المهدي ^{علیه‌السلام}، ج‌6، ص124

روایت سوم

الف) متن روایت

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ قَالَ: سَأَلْتُ مُحَمَّدَ بْنَ عُثْمَانَ الْعَمْرِيَّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فَقُلْتُ لَهُ أَ رَأَيْتَ‌ صَاحِبَ‌ هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ نَعَمْ وَ آخِرُ عَهْدِي بِهِ عِنْدَ بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ وَ هُوَ يَقُولُ اللَّهُمَّ أَنْجِزْ لِي مَا وَعَدْتَنِي.[6]

عبد اللّه بن جعفر حميرى گفته است: از محمّد بن عثمان پرسيدم: آيا صاحب اين امر را ديده‌اى؟ گفت: بله، و آخرين مرتبه‌اى كه ايشان را زيارت كردم در بيت اللّه الحرام بود، در حالى‌كه مى‌گفت: خداوندا! آنچه را كه به من وعده دادى حتمى كن.

ب) منابع روایت

1. کمال الدین، ص440

2. من لا یحضره الفقیه، ج2، 520

3. غیبة الطوسی، ص251

4. اثبات الهداة، ج3، ص452

5. وسائل الشیعة، ج9، ص360

6. تبصرة الولی، ص37

7. حلیة الابرار، ج5، ص282

8. بحار الانوار، ج51، ص351 و ج52، ص30

9. منتخب الاثر، ص358

10. معجم الأحاديث الإمام المهدي ^{علیه‌السلام}، ج6، ص125