ما کتاب‌های فراوانی راجع به اصحاب پیامبر^{صلی‌الله علیه و آله} و ائمه^{علیهم‌السلام} داریم ولی در مورد اصحاب حضرت حجت در زمان غیبت صغری و کبری و در زمان ظهور، طبق تتبعی که داشتیم، بحث مفصل و کتاب مستقلی نداریم.

لذا در سه مرحله بحث است:

1. اصحاب و مرتبطان با امام در دوران غیبت صغری

2. اصحاب و مرتبطان با امام در دوران غیبت کبری

3. اصحاب امام در دوران ظهور؛ که محور بحث ما است.

اصحاب امام زمان در زمان ظهور

در عصر ظهور اصحاب امام چند نفرند؟ 313 یا 314یا ده هزار نفر یا چهارده هزار نفر یا بیست و چهار هزار یا صد هزار نفر؟ آیا زنان هم بین آنها هستند؟ تعدادشان چند نفر است؟ خصوصیات و ویژگی‌ها و سابقه ایشان چیست؟

روایت اول

الف) متن روایت:

حَدَّثَنِي أَبُو الْحُسَيْنِ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي هَارُونُ بْنُ مُوسَى بْنِ أَحْمَدَ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ)، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّهَاوَنْدِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ الْقُمِّيُّ الْقَطَّانُ، الْمَعْرُوفُ بِابْنِ الْخَزَّازِ، قَالَ:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زِيَادٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْخُرَاسَانِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ الزُّهْرِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو حَسَّانَ سَعِيدُ بْنُ جَنَاحٍ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، هَلْ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) يَعْلَمُ أَصْحَابَ الْقَائِمِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) كَمَا كَانَ يَعْلَمُ عِدَّتَهُمْ؟

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): حَدَّثَنِي أَبِي (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، قَالَ: وَ اللَّهِ لَقَدْ كَانَ يَعْرِفْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ رَجُلًا فَرَجُلًا، وَ مَوَاضِعَ مَنَازِلِهِمْ وَ مَرَاتِبِهِمْ، وَ كُلُّ مَا عَرَفَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَقَدْ عَرَفَهُ الْحَسَنُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ كُلُّ مَا عَرَفَهُ الْحَسَنُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَقَدْ عَرَفَهُ‌ الْحُسَيْنُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ كُلُّ مَا عَرَفَهُ الْحُسَيْنُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَقَدْ عَرَفَهُ‌ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ كُلُّ مَا عَلِمَهُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَقَدْ عَلِمَهُ‌ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ كُلُّ مَا عَلِمَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فَقَدْ عَلِمَهُ وَ عَرَفَهُ صَاحِبُكُمْ (يَعْنِي نَفْسَهُ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)).

قَالَ أَبُو بَصِيرٍ: قُلْتُ: مَكْتُوبٌ؟

قَالَ: فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): مَكْتُوبٌ فِي كِتَابٍ مَحْفُوظٌ فِي الْقَلْبِ، مُثْبَتٌ فِي الذِّكْرِ لَا يُنْسَى.

قَالَ: قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، أَخْبِرْنِي بِعَدَدِهِمْ وَ بُلْدَانِهِمْ وَ مَوَاضِعِهِمْ، فَذَاكَ يَقْتَضِى مِنْ أَسْمَائِهِمْ؟

قَالَ: فَقَالَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ): إِذَا كَانَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ بَعْدَ الصَّلَاةِ فَائْتِنِي. قَالَ: فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ أَتَيْتُهُ، فَقَالَ: يَا أَبَا بَصِيرٍ، أَتَيْتَنَا لِمَا سَأَلْتَنَا عَنْهُ؟

قُلْتُ: نَعَمْ، جُعِلْتُ فِدَاكَ.

قَالَ: إِنَّكَ لَا تَحْفَظُ، فَأَيْنَ صَاحِبُكَ الَّذِي يَكْتُبُ لَكَ؟

قُلْتُ: أَظُنُّ شَغَلَهُ شَاغِلٌ‌، وَ كَرِهْتُ أَنْ أَتَأَخَّرَ عَنْ وَقْتِ حَاجَتِي، فَقَالَ لِرَجُلٍ فِي مَجْلِسِهِ: اكْتُبْ لَهُ: «هَذَا مَا أَمْلَاهُ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) وَ أَوْدَعَهُ إِيَّاهُ مِنْ تَسْمِيَةِ أَصْحَابِ الْمَهْدِيِّ (عَلَيْهِ السَّلَامُ)، وَ عِدَّةِ مَنْ يُوَافِيهِ مِنَ الْمَفْقُودِينَ عَنْ فُرُشِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ، السَّائِرِينَ فِي لَيْلِهِمْ وَ نَهَارِهِمْ إِلَى مَكَّةَ، وَ ذَلِكَ عِنْدَ اسْتِمَاعِ الصَّوْتِ فِي السَّنَةِ الَّتِي يَظْهَرُ فِيهَا أَمْرُ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ)، وَ هُمُ النُّجَبَاءُ وَ الْقُضَاةُ وَ الْحُكَّامُ عَلَى النَّاسِ:

مِنْ طَارَبَنْدَ[1] الشَّرْقِيِّ رَجُلٌ، وَ هُوَ الْمُرَابِطُ السَّيَّاحُ، وَ مِنَ الصَّامَغَانِ‌[2] رَجُلَانِ، وَ مِنْ أَهْلِ فَرْغَانَةَ[3] رَجُلٌ، وَ مِنْ أَهْلِ التَّرْمُدِ[4] رَجُلَانِ، وَ مِنَ الدَّيْلَمِ‌[5] أَرْبَعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ مَرْوَ الرُّوذِ[6] رَجُلَانِ، وَ مِنْ مَرْوَ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا، وَ مِنْ بَيْرُوتَ تِسْعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ طُوسَ خَمْسَةُ رِجَالٍ، وَ مِنَ الْفَارِيَابِ‌[7] رَجُلَانِ، وَ مِنْ سِجِسْتَانَ‌[8] ثَلَاثَةُ رِجَالٍ، وَ مِنَ الطَّالَقَانِ‌[9] أَرْبَعَةُ وَ عِشْرُونَ رَجُلًا، وَ مِنْ جِبَالِ الْغَوْرِ[10] ثَمَانِيَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ نَيْسَابُورَ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ رَجُلًا، وَ مِنْ هَرَاةَ[11] اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا، وَ مِنْ بُوسَنْجَ‌[12] أَرْبَعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ الرَّيِّ سَبْعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ طَبَرِسْتَانَ‌[13] تِسْعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ قُمْ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ رَجُلًا، وَ مِنْ قُومَسَ‌[14] رَجُلَانِ، وَ مِنْ جُرْجَانَ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا، وَ مِنَ الرِّقَّةِ[15] ثَلَاثَةُ رِجَالٍ، وَ مِن‌الرَّافِقَةِ[16] رَجُلَانِ، وَ مِنْ حَلَبَ ثَلَاثَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ سَلَمِيَّةَ[17] خَمْسَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ دِمَشْقَ رَجُلَانِ، وَ مِنْ فِلَسْطِينَ رَجُلٌ، وَ مِنْ بَعْلَبَكَّ رَجُلٌ، وَ مِنْ طَبَرِيَّةَ[18] رَجُلٌ، وَ مِنْ يَافَا[19] رَجُلٌ، وَ مِنْ قِبْرِسَ‌[20] رَجُلٌ، وَ مِنْ بِلْبِيسَ‌[21] رَجُلٌ، وَ مِنْ دِمْيَاطَ[22] رَجُلٌ، وَ مِنْ أُسْوَانَ‌[23] رَجُلٌ، وَ مِنَ الْفُسْطَاطِ[24] أَرْبَعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنَ الْقِيرَوَانِ‌[25] رَجُلَانِ، وَ مِنْ كُورِ كِرْمَانَ ثَلَاثَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ قَزْوِينَ رَجُلَانِ، وَ مِنْ هَمَدَانَ أَرْبَعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ مُوقَانَ‌[26] رَجُلٌ، وَ مِنَ الْبَدْوِ[27] رَجُلٌ، وَ مِنْ خِلَاطَ[28] رَجُلٌ، وَ مِنْ جَابَرْوَانَ‌[29] ثَلَاثَةُ رِجَالٍ، وَ مِنَ النَّوَا[30] رَجُلٌ، وَ مِنْ سِنْجَارَ[31] أَرْبَعَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ قَالِيقَلَا[32] رَجُلٌ، وَ مِنْ سُمَيْسَاطَ[33] رَجُلٌ، وَ مِنْ نَصِيبِينَ‌[34] رَجُلٌ، وَ مِنَ الْمَوْصِلِ رَجُلٌ، وَ مِنْ تَلِ‌مَوْزَنَ‌[35] رَجُلَانِ، وَ مِنَ الرُّهَا[36] رَجُلٌ، وَ مِنْ حَرَّانَ‌[37] رَجُلَانِ‌[38] ، وَ مِنْ بَاغَةَ[39] رَجُلٌ، وَ مِنْ قَابِسَ‌[40] رَجُلٌ، وَ مِنْ صَنْعَاءَ رَجُلَانِ، وَ مِنْ مَازِنَ رَجُلٌ، وَ مِنْ طِرَابْلُسَ رَجُلَانِ‌[41] ، وَ مِنَ الْقُلْزُمِ‌[42] رَجُلَانِ، وَ مِنَ الْقُبَّةِ[43] رَجُلٌ، وَ مِنْ وَادِي الْقُرَى رَجُلٌ، وَ مِنْ خَيْبَرَ رَجُلٌ، وَ مِنْ بَدَا[44] رَجُلٌ، وَ مِنَ الْجَارِ[45] رَجُلٌ، وَ مِنَ الْكُوفَةِ أَرْبَعَةَ عَشَرَ رَجُلًا، وَ مِنَ الْمَدِينَةِ رَجُلَانِ، وَ مِنَ الرَّبَذَةِ[46] رَجُلٌ، وَ مِنْ خَيْوَانَ‌[47] رَجُلٌ، وَ مِنْ كُوثَى‌رَبَّى‌[48] رَجُلٌ، وَ مِنْ طِهْنَةَ[49] رَجُلٌ، وَ مِنْ تِيرِمَ‌[50] رَجُلٌ.

وَ مِنَ الْأَهْوَازِ رَجُلَانِ، وَ مِنْ إِصْطَخْرَ[51] رَجُلَانِ، وَ مِنَ الْمُولْتَانِ‌[52] رَجُلَانِ‌، وَ مِنَ الدَّيْبُلِ‌[53] رَجُلٌ، وَ مِنْ صَيْدَائِيلَ رَجُلٌ، وَ مِنَ الْمَدَائِنِ ثَمَانِيَةُ رِجَالٍ، وَ مِنْ عُكْبَرَا[54] رَجُلٌ، وَ مِنْ حُلْوَانَ‌[55] رَجُلَانِ، وَ مِنَ الْبَصْرَةِ ثَلَاثَةُ رِجَالٍ.

وَ أَصْحَابُ الْكَهْفِ وَ هُمْ سَبْعَةُ رِجَالٍ، وَ التَّاجِرَانِ الْخَارِجَانِ مِنْ عَانَةَ[56] إِلَى أَنْطَاكِيَّةَ[57] وَ غُلَامُهُمَا وَ هُمْ ثَلَاثَةُ نَفَرٍ وَ الْمُسْتَأْمِنُونَ إِلَى الرُّومِ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ هُمْ أَحَدَ عَشَرَ رَجُلًا، وَ النَّازِلَانِ بِسَرَنْدِيبَ‌[58] رَجُلَانِ، وَ مِنْ سَمَنْدَرَ[59] أَرْبَعَةُ رِجَالٍ، وَ الْمَفْقُودُ مِنْ مَرْكَبِه‌بِشَلَاهِطَ[60] رَجُلٌ، وَ مِنْ شِيرَازَ- أَوْ قَالَ سِيرَافَ‌[61] ، الشَّكُّ مِنْ مَسْعَدَةَ- رَجُلٌ، وَ الْهَارِبَانِ إِلَى سَرْدَانِيَةَ[62] مِنَ الشِّعْبِ رَجُلَانِ، وَ الْمُتَخَلِّي بِصِقْلِيَّةَ[63] رَجُلٌ، وَ الطَّوَّافُ الطَّالِبُ الْحَقِّ مِنْ يَخْشِبَ رَجُلٌ، وَ الْهَارِبُ مِنْ عَشِيرَتِهِ رَجُلٌ، وَ الْمُحْتَجُّ بِالْكِتَابِ عَلَى النَّاصِبِ مِنْ سَرَخْسَ‌[64] رَجُلٌ.

فَذَلِكَ ثَلَاثُمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ[65] رَجُلًا بِعَدَدِ أَهْلِ بَدْرٍ...[66]

ترجمه روایت :

ابوبصیر می‌گوید به امام^{علیه‌السلام} عرض کردم: قربانت شوم ، آیا علی بن ابیطالب^{علیه‌السلام} ، اصحاب مهدی را می‌شناخت چنانچه عدد آنها را می‌دانست؟

امام^{علیه‌السلام} فرمودند: پدرم امام باقر^{علیه‌السلام} فرمودند: به خدا قسم! امیرالمومنین^{علیه‌السلام} نام اصحاب مهدی و اسم پدرانشان و طایفه ایشان را یک به یک می‌دانست و همچنین جایگاه‌ها و مقام ایشان و خانه‌ها و منازلشان و شهرهایشان را می‌دانست. همانطوری که امیرالمومنین^{علیه‌السلام}، این علم را داشت، امام حسن^{علیه‌السلام} هم این آگاهی را نسبت به اصحاب حضرت داشتند( اشاره به روایتی از پیامبر اکرم^{صلی‌الله علیه و آله}: کل ما کان عندی فهو عند علی و کلما کان عند علی فهو عند الحسن) و همه آن به امام حسین^{علیه‌السلام} و سپس به امام سجاد^{علیه‌السلام} و همه آن به امام باقر^{علیه‌السلام} منتقل شده است و هرچه را که امام باقر^{علیه‌السلام} می‌دانستند صاحب شما یعنی امام صادق که خود من باشم میدانم.

ابوبصیر گفت: آیا اینها جایی نوشته شده است؟

امام^{علیه‌السلام} فرمودند: اینها در جایی ثبت است ، و در ذهن ما هست و در ذکر ثبت شده است و هرگز فراموش شدنی نیست.

ابوبصیر گفت : قربانت شوم! تعداد آنها و شهرشان و جایگاه و آدرسشان را بفرمایید.

امام^{علیه‌السلام} فرمودند: جمعه بعد از نماز به ملاقات من بیا.

می‌گوید: روز جمعه که رسید خدمت امام رسیدم.

امام^{علیه‌السلام} فرمودند: آیا برای جواب سوالت آمدی؟ گفتم : بله

فرمودند: تو نمی‌توانی اسماء اینها را حفظ کنی، چرا آن کسی که همراه تو بود و حرف‌ها را می‌نوشت نیامده است؟

گفتم: امروز جمعه است و کاری داشت و من دوست نداشتم که با شما خلف وعده کنم.

امام^{علیه‌السلام} به یکی از حاضرین فرمود : تو حرف‌های مرا برایش بنویس.

فرمودند: اینهایی که می‌گویم دیکته رسول خدا بر امیرالمومنین ^{علیهم‌السلام}بوده است و به ایشان سپرد. که عبارت است از نام یاران و اصحاب حضرت مهدی و تعداد کسانی که وارد بر حضرت می‌شوند؛ کسانی که شب در بستر خوابیده‌اند و در جمع قبیله‌شان بوده‌اند و صبح می‌بینند مکه هستند و همچنین کسانی که شبانه به سمت مکه حرکت می‌کنند، در زمانی که اراده خدا به ظهور تعلق گرفت و ندای آسمانی بلند شود. اینها نجیبان و قضات و حاکمان بر مردم خواهند بود، که عبارتند از:

از منطقه طاربند شرقی یک نفر که در دوران غیبت مرزبان است، از صامغان دو نفر، از فرغنه یک نفر، از اهل ترمد دو نفر، از دیلم چهار نفر، از مرو الروذ دو نفر، از بیروت نه نفر، از طوس پنج نفر، از فاریاب دونفر، از سجستان سه نفر، از طالقان چهارده نفر، از جبال الغور هشت نفر، از نیشابور هجده نفر، از هرات دوازده نفر، از بوسنج چهارده نفر، از ری هفت نفر، از طبرستان نه نفر، از قم هجده نفر، از قومس دو نفر، از جرجان دوازده نفر، از الرقه سه نفر، از الرافقه دو نفر، از حلب سه نفر، از سلمیه پنج نفر، از دمشق دو نفر، از فلسطین یک نفر، از بعلبک یک نفر، از طبریه یک نفر، از یافا یک نفر، از قبرس یک نفر، از بلبیس یک نفر، از دمیاط یک نفر، از اسوان یک نفر، از فسطاط چهار نفر، از قیروان دونفر، از کور کرمان سه نفر، از قزوین دونفر، از همدان چهار نفر، از موقان یک نفر، از البدو یک نفر، از خلاط یک نفر، از جابروان سه نفر، از النوا یک نفر، از سنجار چهار نفر، از قالیقلا یک نفر، از سمیساط یک نفر، از نصیبین یک نفر، از موصل یک نفر، از تل موزن دو نفر، از الرها یک نفر، از حران دو نفر، از باغه یک نفر، از قابس یک نفر، از صنعا دو نفر، از مازن یک نفر، از طرابلس دو نفر، از قلزم دو نفر، از قبه یک نفر، از وادی القری یک نفر، از خیبر یک نفر، از بدا یک نفر، از جار یک نفر، از کوفه چهارده نفر، از مدینه دو نفر، از اهواز دو نفر ، از اصطخر دو نفر ، از مولتان دو نفر، از دوبیل یک نفر ، از مدائن هشت نفر، از عکبرا یک نفر، از حلوان دونفر، از بصره سه نفر، اصحاب کهف که هفت نفرند (آیا اصحاب کهف خوابند و بیدار می‌شوند یا مرده اند و رجعت می‌کنند؟[67] ) و دو تاجر با غلامانشان که به سوی انطاکیه حرکت می‌کنند و کسانی از مسلمین که به طرف روم رفته اند که ده نفر هستند، دو نفر که در سرندیب هستند، از سمندر چهارنفر، شخصی که سوار مرکبش است و خودش ناپدید می‌شود، از شیراز یا سیراف یک نفر، دو نفر از سراوان، از صقلیه یک نفر، یک نفر از یخشب که به دنبال حق می‌گردد، یک نفر که از خانواده خود گریزان است، شخصی از سرخس که با یکی از نواصب درگیر می‌شود. ( در این روایت اسمی از این افراد برده نشده است اما روایتی از امیرالمومنین^{علیه‌السلام} خواهد آمد که همه اسامی آمده است.) اینها سیصد و سیزده نفر، به عدد اهل بدر هستند...