موضوع: بررسی آیه ی صوم

بحث ما در آیه ی مبارکه ی روزه است و آن اینکه آیا افطار مسافر و مریض رخصت است یعنی آیا آنها می توانند روزه بگیرند و یا اینکه عزیمت است یعنی حتما باید افطار کنند. امامیه معتقد است که عزیمت است ولی مذاهب چهارگانه آن را رخصت می دانند حتی برخی از آنها می گویند که روزه گرفتن افضل از نگرفتن است.

ما می خواهیم این مسأله را ابتدا از خود قرآن استنباط کنیم.

ما معتقدیم که آیه از چهار جهت دلالت دارد که افطار عزیمت است. در جلسه ی گذشته سه جهت را بررسی کردیم.

اول اینکه ظاهر این است که وجوب صیام ﴿فَعِدَّةٌ مِنْ‌ أَيَّامٍ‌ أُخَر﴾[1] تعیینی است و مترتب بر مسافر و مریض است. یعنی واجب است که انسان مریض و مسافر به شکل وجوب تعیینی ایام دیگری را روزه بگیرند. وقتی این وجوب تعیینی شد قهرا در ماه رمضان نباید روزه بگیرند و الا وجوب آنها تخییری می شود.

دوم تقابل بین دو جمله است. جمله ی اول عبارت است از ﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْه‌﴾[2] یعنی کسی که ماه رمضان را درک کرده باشد اعم از اینکه عاقل باشد، بالغ باشد، مسافر نباشد و مریض هم نباشد. چنین کسی باید روزه بگیرد. معنای آن این است که کسی که به این نحو و با این قیود ماه رمضان را درک کرده باشد باید ﴿فَعِدَّةٌ مِنْ‌ أَيَّامٍ‌ أُخَر﴾ را روزه بگیرد.

سوم عبارت است از وحدت سیاق در مریض و مسافر. یعنی اگر مسافر و مریض می توانند روزه بگیرند، سؤال می کنیم که آیا مریض هم می تواند روزه بگیرد در حالی که مرض موجب می شود که روزه برای او ضرر داشته باشد و یا حرجی باشد بنا بر این باید مرض را استثناء کنیم یعنی فقط باید بگوییم که مسافر فقط می تواند روزه بگیرد و این با وحدت سیاق مسافر و مریض که هر دو یک حکم دارند منافات دارد.

چهارم دلیلی است که حتی صاحب المنار هم به آن توجه کرده است و آن اینکه ظاهر آیه این است که گویا از ابتدا، طائفه ی اول وجوبشان گرفتن روزه در رمضان است و دو طائفه ی دیگر وجوبشان از ابتدا ﴿فَعِدَّةٌ مِنْ‌ أَيَّامٍ‌ أُخَر﴾ یعنی خداوند مردم را به دو گروه تقسیم کرده گروه اول اینکه غیر مریض و غیر مسافر باید در رمضان روزه بگیرد و مریض و مسافر باید در غیر رمضان وجوب بگیرند و از ابتدا تشریع روزه برای آنها در خارج از رمضان بوده است: ﴿وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ‌ أَيَّامٍ‌ أُخَر﴾[3] نه اینکه اینها هم باید در ماه رمضان روزه بگیرند ولی برای آنها بدلی هم در خارج از ماه رمضان وجود داشته باشد.

عجیب این است که صاحب المنار که انسان باهوشی است به این نکته توجه داشته است و قائل است که ظاهر آیه این است که مریض و مسافر باید خارج از رمضان روزه بگیرند ولی با این وجود ائمه ی اربعه به گونه ی دیگر گفته اند.

می گوییم: وقتی قرآن چیزی می گوید، ائمه ی اربعه که بالاتر از آن نیستند و در این وسط باید به قرآن عمل کرد. صاحب المنار در بسیاری از جاها فقهاء خود را مذمت می کند که تابع ائمه ی اربعه هستند نه تابع قرآن و وقتی قرآن چیز دیگری می گوید آنها قول ائمه ی اربعه را اخذ می کنند ولی در عین حال، در اینجا خلاف آن عمل می کند.

در سال 1362 قمری ما مشغول خواندن سیوطی بودیم که به مناسبتی به آیه ی صوم رسیدیم و او آیه را چنین خواند: ﴿وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ﴾ فافطر ﴿ فَعِدَّةٌ مِنْ‌ أَيَّامٍ‌ أُخَر﴾ الآن مشخص شد که سیوطی طبق مبنای اهل سنت کلمه ی «فافطر» را اضافه کرده است یعنی افطار، اختیاری است پس قهرا صوم هم اختیاری می شود.

ما به سیوطی و دیگران می گوییم که این کلمه در قرآن نیست آن قید را از کجا وارد آیه کرده اید؟

غالبا مفسرین اهل سنت وقتی به این آیه می رسند کلمه ی مزبور را اضافه می کنند تا فتاوای اهل سنت درست شود. این در حالی است که فتوا را باید به قرآن برگرداند نه اینکه قرآن را مطابق فتاوا تغییر داد.

دلیل خصم: آنچه شما گفتید صحیح است ولی خداوند در آخر آیه می فرماید: ﴿وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[4] این بخش از آیه به مسافر بر می گردد بنا بر این اگر مسافر افطار کند بهتر است.

پاسخ این است که باید دید این بخش از آیه به کجا بر می گردد. اولا اینکه چرا به مسافر بر می گردد، باید به مریض هم بر گردد زیرا مریض و مسافر در آیه در کنار هم ذکر شده اند. این در حالی است که نمی تواند به مریض بر گردد زیرا روزه یا برای او حرجی است و یا مضر می باشد. کمتر مرضی وجود دارد که روزه به حال آن مفید باشد زیرا مریض یا باید قرص و دارو مصرف کند و یا نمی تواند گرسنگی را تحمل کند.

بنا بر این اشکال اول این است که این قید، علی الظاهر باید علاوه بر مسافر به مریض هم بخورد و حال آنکه نمی تواند به مریض بخورد.

ثانیا: اگر در آیه دقت کنیم می بینیم که لحن آیه عوض شده است. لحن آیه در ابتدا حالت غیاب است ولی به اینجا که می رسد به شکل خطاب در می آید:

﴿فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى‌ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ‌ أَيَّامٍ‌ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[5]

﴿عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ﴾ حالت غیبت است همچنین است ﴿فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ﴾ ولی لحن آخر آیه خطاب می باشد. این تغییر در لحن علامت آن است که آخر آیه بر می گردد به آیه ی ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ‌ عَلَيْكُمُ‌ الصِّيامُ‌ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[6] بنا بر این معنای ﴿وَ أَنْ تَصُومُوا﴾ این است که اگر روزه بگیرید به این نحو که تا به حال بیان کردیم که همه باید در ماه رمضان روزه بگیرند و مسافر و مریض باید در روزهای دیگر روزه بگیرند و کسانی که نمی توانند روزه بگیرند فدیه بدهند، ﴿خَيْرٌ لَكُمْ﴾.

جالب اینکه روایات اهل سنت هم با ما موافق است: در روایت است که رسول خدا (ص) در هشتم ماه رمضان برای فتح مکه حرکت کرد و با ده هزار سرباز مسلح حرکت کرد و آنچنان عملیات استتار را انجام دادند که مردم مکه اصلا متوجه نشدند و نوزدهم رمضان ناگهان باخبر شدند که مکه محاصره شده است. حتی زنی که جاسوس بود و مردم مکه را می خواست با خبر کند را دستگیر کردند.

وقتی رسول خدا (ص) به کُراء الغمیم رسید بالای شتر کاسه ی آبی طلبید و فرمود که همان خدایی که به من امر کرد که در ماه رمضان روزه بگیرم همان خدا به من فرمان داده که در سفر روزه را بشکنم. کاسه ی آب را نوشید و به دیگران نیز دستور دارد که روزه ی خود را بخورند. جمع کثیری از رسول خدا (ص) اطاعت کردند ولی عده ای نیز از روی خشک مقدسی روزه را نگه داشتند و به دلیل «افضل الاعمال احمزها» گفتند که با زبان روزه به جهاد رویم بهتر است. خبر به گوش رسول خدا (ص) رسید و حضرت ناراحت شد و این گروه را دو بار «عصاة» نامید. این حدیث را هم شیعه نقل کرده است و هم اهل سنت.

بسیار بعید است که این کلام رسول خدا (ص) را حمل بر کراهت شدیده کنیم.

خداوند در سوره ی حجرات می فرماید: ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَميعٌ عَليمٌ﴾[7] مراد این نیست که در راه رفتن جلوتر نروید بلکه مراد این است که در دین از پیامبر جلوتر نروید.

صحیح مسلم و بخاری در نزد اهل سنت به گونه ای است که نمی توان در آن خدشه کرد بر خلاف سنن اربعه. مسلم در کتاب خود روایت فوق را بیان کرده است که رسول خدا (ص) دوبار آن گروه که روزه را خوردند را عصاة نامید.

در روایت دیگر در سنن ابن ماجه آمده است (ابن ماجه قزوینی می باشد) که از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: صَائِمُ رَمَضَانَ فِي السَّفَرِ كَالْمُفْطِرِ فِي الْحَضَرِ[8]

در خاتمه اضافه می کنیم که علاوه بر بحث تفسیر، بحثی هم تحت عنوان فقه القرآن باید مطرح شود و در آن آیات الاحکام بحث شود.

نکته ی دیگر در آیه ی ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ‌ عَلَيْكُمُ‌ الصِّيامُ‌ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[9] این است که ﴿مِنْ قَبْلِكُمْ﴾ چه کسانی هستند و روزه ی در یهود و نصاری چگونه بوده است؟

روزه ی یهود در ایام عاشورا است که ده یا پانزده روز روزه می گیرند. اما روزه ی نصاری فعلا ساعتی است یعنی روی ساعت روزه می گیرند و روز مشخصی ندارد.