درس خارج اصول آیت الله سبحانی

90/12/13

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع:اجزاء در امر اضطراری

بحث در این است که آیا امتثال امر اضطراری (نماز با تیمم) مجزی از امر واقعی هست یا نه. بحث در جایی است که عذر ما مستوعب نباشد یعنی در تمام وقت معذور نباشیم بلکه به این گونه باشد که در اول وقت آب نداریم و نماز را با تیمم می خوانیم و بعد در آخر وقت آب پیدا می کنیم.

مسأله ی اول این است که آیا ما دو امر داریم یکی اختیاری و دومی اضطراری همان طور که معروف همین است یا اینکه یک امر در کار است.

مسأله ی دوم این است که آیا بدار جایز است یا نه یعنی اگر در اول وقت آب نداریم ولی امکان یافتن آب در آخر وقت وجود دارد آیا می توان با همان تیمم نماز خواند یا باید صبر کرد.

مسأله ی سوم این است که چنین نمازی مجزی هست یا نه؟

همان طور که گفتیم محقق خراسانی گاه بحث را در مقام ثبوت مطرح می کند و گاه در مقام اثبات. در مقام ثبوت چهار حالت را تصویر کرد:

محقق خراسانی چهار صورت را تصویر می کند:

احتمال اول: در عالم ثبوت گاه مصلحت صلاة با تیمم اندازه ی نماز با طهارت مائیة است. یعنی مصلحت در فرد اختیاری مساوی با فرد اضطراری است.

در این احتمال در اجزاء شکی نیست و یقینا مجزی است زیرا مصلحت هر دو یکی است.

اما در اینکه بدار در این حالت جایز است یا نه باید قائل به تفصیل شویم و بگوییم فرد اضطراری در چه فرضی با فرد اختیاری مساوی است آیا به مجرد فقدان ما چنین است یا اینکه حتما باید از فقدان آب مأیوس شویم. اگر ملاک در فقدان ماء باشد می توان بدار کرد و الا باید صبر کرد تا از یافتن آن مأیوس شد. (باید دید که از روایات چه چیز استفاده می شود و این بحث را باید در فقه انجام داد نه در علم اصول)

احتمال دوم: مصلحت نماز مضطر کمتر از صلاة مختار است اما اگر فرد اضطراری را اتیان کردیم دیگر نمی توانیم فرد مختار را اتیان کنیم. مثلا دو دارو برای کسی تجویز شده است که یکی قوی است و دیگری ضعیف. او اگر داروی ضعیف استفاده کند دیگر نمی تواند داروی قوی را استفاده کند زیرا جمع بین آن دو وضع بدن را به هم می زند.

مطابق این احتمال، قطعا عمل اضطراری مجزی نیست و قهرا بدار هم جایز نمی باشد. بله اگر تا آخر وقت آب پیدا نکرد چاره ای ندارد مگر اینکه نماز را با تیمم بخواند.

 

احتمال سوم: مصلحت فرد مضطر کمتر از مختار است و تضادی هم بین این دو نیست و مصلحت فائته مصلحت ملزمه است و حتما باید تحصیل شود و امکان تحصیل آن هم وجود دارد.

محقق خراسانی در این احتمال قائل به تخییر است یعنی یا منتظر شود تا فرد اختیاری را درک کند یا اینکه هم فرد اضطراری را بیاورم و اگر آب پیدا کرد فرد اختیاری را اتیان کند.

احتمال چهارم: فرع قبل با این فرق که مصلحت فائته ملزمه نیست و اگر اتیان هم نشود اشکال ندارد و مصحلت قابل تداک است.

محقق خراسانی در این حال می فرماید: حتما باید بدار کرد. (در نتیجه قطعا مجزی خواهد بود.)

نقول: این بحث غیبی است و ما از کجا باید بدانیم که فرد اضطرای مساوی با اختیاری هست یا نه و اگر مساوی نیست مصلحت آن قابل تدارک هست یا نه و اگر قابل تدارک هست لازم الاستیفاء است یا نه؟

از این رو باید به سراغ مقام اثبات رویم و روایات را بررسی کنیم.

اشکال دوم را آیة الله خوئی مطرح می کند. او به احتمال سوم اشکال می کند و به کلام محقق خراسانی که قائل به تخییر شده بود اشکال می کند و می فرماید: این تخییر معنای محصلی ندارد در هر حال فرد باید در آخر وقت اگر آب پیدا کرد نماز را اعاده کند.

یلاحظ علیه: این فرد اضطراری هرچند مجزی نیست ولی به کار می آید و آن درک فضیلت اول وقت است. بنابراین وقتی فرد در اول وقت فرد اضطراری را آورد و بعد در آخر وقت هنگام یافتن آب نماز را تکرار کند در واقع تمام مصلحت را استیفاء کرده است.

ما به صورت چهارم اشکال داریم و آن اینکه: چرا بدار در این فرض واجب است و چرا مستحب نباشد؟ (شاید نسخه ی کفایة غلط باشد و الا بعید است محقق خراسانی در این فرض قائل به جوب بدار باشد)

تم الکلام حول مطالب صاحب الکفایة فی مقام الاثبات.

اما الکلام فی مقام الاثبات:

محقق خراسانی در این مقام دو صورت را مطرح کرده است:

الصورة الاولی: اذا کان لدلیل البدل اطلاق

دلیل بدل همان نماز با تیمم است (التراب احد الطهورین) و اطلاق داشتن آن به این معنا است که این دلیل مطلق است چه در بعض وقت فاقد آب باشی و چه در تمام وقت، هر دو صورت را شامل می شود.

در این صورت نماز با تیمم قطعا مجزی است. زیرا دلیل تیمم مطلق است و می گوید: حتما باید تیمم کرد هر چند اگر در بعضی از وقت فاقد آب باشی. بنابراین اگر در آخر وقت آب یافت شد لازم نیست امر واقعی امتثال شود.

در اینجا مشهور که قائل به اجزاء هستند می گویند: بعد از آوردن فرد اضطراری دلیلی بر وجوب فرد اختیاری نداریم. زیرا دلیل بدل اطلاق دارد و ما هم آن را امتثال کردیم. دیگر دلیل نداریم که فرد اختیاری را هم باید امتثال کرد.

ما تبعا للامام قدس سره و ایشان هم تبعا لآیة الله بروجردی کلام دیگری داریم و می گوییم: تقسیم امر به اضطراری و اختیاری تقسیم صحیحی نیست واقعیت این است که یک امر بیشتر در کار نیست و آن این است که هنگام ظهر باید نماز خواند ﴿اقم الصلاة لدلوک الشمس﴾ [1] هم کسی که باید وضو بگیرد و هم کسی که باید تیمم کند هر دو مخاطب همان یک امر هستند. تفاوت در امتثال است نه در اصل امر.

بنابراین امتثال اضطرای یقینا مجزی از امتثال اختیاری است زیرا فرد مضطر همان امری را امتثال می کند که فرد مختار امتثال می کند.

الصورة الثانیة: اذا لم یکن لدلیل البدل اطلاق

یعنی دلیل بدل اطلاق نداشته باشد مثلا (التراب احد الطهورین) ناظر به فقدان بعض وقت نباشد. این دلیل تمام وقت را شامل می شود ولی نسبت به بعض وقت اهمال و اجمال دارد.

صاحب کفایة قائل به اجزاء نماز با تیمم است و می گوید: وقتی من نماز را با تیمم خواندم شک می کنم که آیا امر دومی هم دارم یا نه و در آن اصل برائت جاری می شود.

ان شاء الله این فرع را فردا نقد می کنیم.

ما قائل هستیم صورة ثالثه ای را هم باید اضافه کرد و آن جایی است که دلیل مبدَل اطلاق داشته باشد مثلا آیه ی ﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِق﴾[2] مطلق است و می گوید: وضو برای شما واجب است حتی اگر در بعضی از وقت فاقد آب باشید. (اگر در اول وقت آب نداری باید صبر کنی و آخر وقت با وضو نماز بخوانی)

البته این صورت هم به ذهن می آید که دلیل بدل و مبدَل هر دو اهمال اهمال داشته باشند. ما این صورت را مستقل ذکر نمی کنیم زیرا وقتی مبدَل اهمال دارد اثری ندارد. آنچه مؤثر است اهمال داشتن بدل است.


[1] اسراء/سوره17، آیه78.
[2] مائده/سوره5، آیه6.