بحث در مورد کسی بود که به سوء اختیار در زمین غصبی رفت حال حکم خروجش چیست. در این مقام اقوالی ذکر شده بود و اکنون به بررسی قول ششم می پردازیم.

القول السادس: ممکن است بگوئیم که خروج هم واجب است هم حرام اما با ترتب.

به این بیان که خروج در مرحله‌ی اول حرام است و سپس در مرحله‌ی دوم با عصیان امر اول، از باب مقدمه‌ی واجب واجب شده است.

یلاحظه علیه: این مسئله با ترتب فرق دارد زیرا در ترتب دو حکم متباین شرعی داریم که یکی مهم است و  دیگری اهم مانند «صل» و «ازل النجاسة» ولی در ما نحن فیه اولا فقط یک حکم وجود دارد و آن لا تغصب است و ثانیا حکم «فان عصیت فاخرج» دیگر حکم شرعی نیست بلکه حکم عقل است.

خلاصه طبق مبنای ما خروج عقلا واجب است ولی شرعا فعلا خطاب ندارد ولی عقاب ندارد.

الامر الثالث: ما هو حکم الصلاة فی الارض.

اگر وقت وسیع است آیا میتوانم هنگام خروج نماز را در ارض غصبی بخوانم و یا اگر وقت ضیق است و مجبورم باشم حکم نمازم در زمین مزبور چیست؟

مشهور میگویند که اگر در سعه‌ی وقت است نمازش باطل است و اگر در ضیق وقت است نمازش صحیح است.

این فتوای مشهور با ضوابط تطبیق نمیکند زیرا اگر اجتماعی باشید نماز در حال سعه و ضیق وقت صحیح است زیرا تباینی بین صلاة و غصب نیست. اگر امتناعی باشید و امر را مقدم کنید باز نماز صحیح است در هر دو حالت و اگر نهی را مقدم کنید نماز باطل است.

از این رو مرحوم خراسانی برای جواب از این اشکال و درست کردن فتوای مشهور چهار  صورت را ذکر میکند و در صورت چهارم کلام مشهور را درست میکند.

الصورة الاول: لو قلنا بالاجتماع هر دو مطلقا صحیح است. (و فتوای مشهور طبق این صورت صحیح نمیشود). الصورة الثانیة: لو قلنا بالامتناع ولی این فرد لا بسوء الاختیار وارد این باغ شده است (چه امر مقدم باشد یا نهی) قهرا موقع خروج نمازش صحیح است چه وقت وسیع باشد چه ضیق زیرا اگر نهی هم داشته باشد آن نهی فعلی نیست. الصورة الثالثة: لو قلنا بالامتناع ولی این فرد با سوء اختیار وارد باغ شده است. در اینجا هم میتوان گفت که نمازش مطلقا صحیح است (چه امر مقدم باشد یا نهی) به این بیان که کلام شیخ را قبول کنیم و بگوئیم که او امر دارد و خروجش واجب است.. الصورة الرابعة: اذا قلنا بالامتناع و قدمنا الامر در این مورد میشود گفت که در حال ضیق نماز صحیح است زیرا لا تترک الصلاة بحال و اما اینکه در حال سعه باطل است برای این است که این فرد دو امر دارد یکی امر به صلاة در مسجد و یکی امر به صلاة در مکان غصبی امر در مسجد مقتضای نهی از ضد خاص است یعنی در مکان غصبی نماز نخوان البته با توجه به این مطلب که نماز در مسجد اهم است و امر به اهم مستلزم به نهی از مهم است.

یلاحظ علیه: فرض این است که شما امر را مقدم کرده اید یعنی این شیء صد در صد مصلحت دارد و مفسده ندارد و به بیان دیگر اگر مفسده داشته باشد مفسده ای انشایی است و آنی که فعلیت دارد همان مصلحت صد در صد است. از این رو با تقدم امر باز کلام مشهور درست نمیشود. لذا ما در جلسه‌ی بعد صورت پنجمی را مطرح میکنیم ان شاء الله.