قسمتی از مسئله در بحث قبل حل شد که در حقیقت به این نتیجه رسیدیم: همین مقدار که انسان به وسیله‌ی یک نفر دیگر به امام متصل باشد کافی است و لازم نیست که امام را ببیند یا صف مقدم را ببیند، الآن مسئله‌‌ی هشتم را شروع می‌کنیم ودر این مسئله سه فرع داریم،‌ فرع اول روشن است، فرع دوم و سوم هم روشن است، فقط باید بدانیم که فرع دومی با سومی چه فرق دارند؟

فرع اول این است که اگر امام در محرابی که به صورت مقصوره ساخته شده بایستد، مقصوره در حقیقت اسم مفعول قصر است، بعد از شهادت علی علیه السلام، دیدند که خلفا یکی بعد از دیگری به قتل می‌رسند، معاویه فکر کرد که ممکن است نوبت من هم برسد، فلذا در فکر افتادند که در محراب یک اطاقکی به نام مقصوره بسازند که تنها امام در آنجا بایستد و دیگر کسی نتواند در حال نماز امام را ترور کند، به آن اتاق که در درون محراب می‌ساختند،‌مقصوره می‌گفتند و امام در حال نماز در آنجا می‌رفت، و این مقصوره در هر طرف خود دو گوشواره داشت، می‌فرماید نماز کسانی که در دو جانب مقصوره ایستاده‌اند باطل است، چون آنها امام را اصلاً نمی‌بینند و هیچ نوع ارتباطی با امام ندارند، روبروی آنها دیوار است و درب مقصوره هم در سط واقع شده که اینها مقابل درب نیستند بلکه در دو طرف درب واقع شده‌اند، که امام را می‌بیند،‌مسلماً نماز کسی که در مقابل درب وباب ایستاده‌ صحیح است. چرا؟ چون در مقابل درب واقع شده وامام را می‌بیند، درب اگر کوچک باشد، فقط یکنفر می‌تواند در مقابل آن بایستد، اما اگر وسیع باشد،دو یا سه نفر می‌توانند روبروی درب باشند. ولذا من در این عبارت نوشته‌ام: «الواقف أمام الباب»،و گاهی نوشته‌ام: «الواقفین أمام الباب»، یعنی گاهی یک نفر مقابل درب می‌ایستد و گاهی نفرهای می‌ایستند،‌کسانی که مقابل باب هستند،‌نماز شان صحیح است و جای بحثی نیست.

حال اگر این طرف و آن طرف واقف صف درست شد، کسی که روبروی درب است،‌هم از جانب ایمن و هم از جانب ایسرش صف درست شد، آیا نماز آنها صحیح است یا صحیح نیست؟‌ طبق بحثی که در جلسه‌ی قبل کردیم، صحیح است.چرا؟ چون همین مقداری که به وسیله‌ی کسی که امام را می‌بیند، اتصال پیدا کردند کافی است هر چند امام را نبیند.

المسألة الثامنة

در این مسئله‌ی هشتم چند فرع وجود دارد که باید یکی پس از دیگری مورد بحث و بررسی قرار بگیرند:

فرع اول

لو کان الإمام فی محراب داخل فی جدار و نحوه لا یصحّ اقتداء من علی الیمین أو الیسار ممن یحول الحائط بینه و بین الإمام.

فرع دوم

و یصحّ اقتداء من یکون مقابلاً للباب، لعدم الحائل بالنسبة إلیه،‌بل و کذا من علی جانبیه ممّن لا یری الإمام، لکن مع اتصال الصفّ علی الأقوی.- چون صف متصل است و به کسی می‌رسد که امام را مشاهده می‌کند- و إن کان الأحوط العدم.- یعنی بگوییم صحیح نیست، ولی اقوی همان صحت است-

فرع سوم

و کذا الحال إذا زادت الصفوف إلی باب المسجد فاقتدی من فی خارج المسجد مقابلاً للباب و وقف الصفّ من جانبیه، فان الأقوی صحّة‌ صلاة الجمیع و ان کان الاحوط العدم بالنسبة إلی الجانبین.

فرق فرع دومی با سومی این است که در اولی باب، باب مقصوره است، آنکس که مقابل باب ایستاده،‌پشت سر امام است،ولذا نماز افرادی که در دو طرف او قرار گرفته‌اند (جانبیه) نیز صحیح و درست است، ولی در اینجا باب،‌باب مقصوره نیست بلکه باب مسجد است،‌کسی که در بیرون درب مسجد قرار گرفته و صف جلوی خودش را می‌بیند، هم نماز او درست است و هم نماز کسانی که در کنار و دو طرف او صف کشیده‌اند‌،‌حتی نماز کسانی که پشت سر آنان قرار گرفته‌اند نیز درست است.

چرا مرحوم سید دوتا فرع ذکر کرده است؟

چون در روایت داریم که وراء الباب، فلذا بین فقها اختلاف است بر اینکه آیا مراد از این باب، باب المقصورة است یا باب المسجد. از این رو مرحوم سید سه فرع مطرح کرده، یعنی دومی باب المقصورة‌ است و مقابل باب المقصورة، اما سومی مقابل باب المسجد است نه مقابل باب المقصورة.

بررسی فرع اول

فرع اول قضایا قیاستها معها هر چند در ایران مصداق ندارد، ما جای را نداریم که امام جماعت در یک اطاقک که از هر طرف پوشیده است برود،این دو نفر گوشواره‌اند،یعنی مقابل دیوارند که در وسط آن درب قرار گرفته، مسلماً نماز این دو نفر باطل است. چرا؟ چون هیچ نوع اتصالی به امام ندارند.

بنابراین، فرع اول از قبیل قضایا قیاستها معها است. چون هیچ نوع اتصالی نیست، البته این فرع در ایران وجود خارجی ندارد و ما در ایران یک چنین مکانی نداریم. اما اینکه در سایر کشور‌های اسلامی یک چنین چیزی وجود دارد یا ندارد، چندان اطلاعی نداریم.

بررسی فرع دوم

اما کسانی که حیال باب مقصوره واقع شده‌اند،مثلاً باب مقصوره باز است و دو نفر هم در دو طرف، کنار و دو گوشواره مقصوره ایستاده‌اند، یک نفر هم پشت سر باب است به گونه‌ای که امام را در مقصوره می‌بیند و فاصله‌ی این آدم هم با امام خیلی کم است. مسلماً نماز کسی که پشت سر امام واقع شده، صحیح است.

«إنّما الکلام» در نماز کسانی است که این طرف و آن طرف مقصوره ایستاده‌اند،آیا نماز آنها صحیح است یا نه؟

دیدگاه استاد در فرع اول

البته ما گفتیم که نماز آنها نیز صحیح است،‌ولی در میان علمای محل بحث است، مرحوم محقق علی الظاهر صحح نمی‌داند، علامه هم صحیح نمی‌داند.

عبارت مرحوم محقق در شرائع

یظهر من المحقق فی الشرائع و العلّامة فی القواعد إختصاص الصحّة بالواقف وراء الباب،‌قال محقق:

إذا وقف الإمام فی محراب داخل فصلاة من یقابله ماضیة دون صلاة من علی جانبیه إذا لم یشاهدوه» الشرائع1/126.

این غیر از آن دوتا گوشواره است، یعنی آن در فرع اول بود.

عبارت مرحوم علامه در قواعد

قال العلّامة فی القواعد: «و لو صلّی الإمام فی محراب داخل صحّت صلاة من یشاهده» القواعد:1/315.

فقط صلات کسی که وراء‌ الباب است صحیح می‌باشد، اما کسانی که متصل به کسی است که «وقف أمام الباب»،نماز آنها درست نیست.

ولی باید بدانیم که نزاع سر چیست؟

نزاع در یک کلمه‌ خلاصه می‌شود ‌و آن این است که آیا میزان این است که حتما انسان یا امام را ببیند یا صف متقدم را ببیند که امام را می‌بیند؟ اگر میزان این باشد،‌حتماً‌ نماز کسانی که این طرف و آن طرف وراء الباب است،باطل است. چرا؟ چون نه امام را می‌بیند و نه متقدم را. چون جلوش دیوار است.

اما اگر بگوییم میزان در صحت نماز، این نیست که یا امام را ببیند یا صف مقدم را، بلکه میزان این است که آنکس را ببیند که یا امام را می‌بیند یا صف مقدم را می‌بیند، اگر این را میزان قرار بدهیم، این درست است، درست است آن کسانی که این طرف و آن طرف «من وقف وراء الباب» هستند، هم امام را نمی‌بینند و هم صف مقدم را نمی‌بیند،‌اما کسانی را می‌بینند که آنان امام را می‌بینند یا بلا واسطه مانند بغل دستی، یا مع الواسطه اگر صف طولانی است.

تمام نزاع در این است که «هل الشرط فی صحّة الصلاة و انعقاد الجماعة»،‌که ماموم، امام را ببیند یا صف مقدم را؟

یا میزان اعم است، یعنی امام را ببیند یا صف مقدم را و یا کسی را ببیند و متصل بشود که او مشاهد الإمام است، اگر دومی باشد،‌بغل دست اینها هر چند طولانی بشود صحیح است.

عبارت مرحوم شیخ انصاری

«و المسألة مبنیة علی تعیین ما هو المعتبر فی صحّة‌ الجماعة، فهل المعتبر مشاهدة المأموم، المتقدم المشاهد للإمام – این را میزان قرار بدهیم، نماز بغل دستی‌ها صحیح نیست، چون بغل دستی‌ها هیچگاه صف مقدم را نمی‌بینند که آنها امام را ببیند.- أو یکفی مشاهدة المأموم المشاهد – و إن لم یکن متقدماً- بل کان مع غیر مشاهد فی صف واحد، مثلاً لو وقف بعض المأمومین بحذاء باب – یشاهد الإمام – فوقف علی جانبیه جماعة، فهل تبطل صلاة هؤلاء- علی الأول تبطل، چرا؟ چون بغل دستی‌ها نه امام را می‌بیند و نه صف مقدم را.- لأنّهم لا یشاهدون من قدّامه أحداً من الإمام أو المأمومین؟ أو یصنع لأنّهم یشاهدون من أحد جانبیهم، المأموم الواقف بحذاء الباب قولان؟» کتاب الصلاة للشیخ الأنصاری:339.

در هر حال بحث در این است آیا میزان این است که حتماً باید امام را ببیند یا صف مقدم را، یا به کسی برسد که امام را می‌ بیند هر چند جلویش دیوار باشد؟

علی الأول نماز جانبین درست نیست،اما علی الثانی نماز جانبین درست است و مرحوم شیخ انصاری کمی مایل به بطلان است.

و وصف الشخ الأعظم البطلان أقوی القولین مستدلّاً بقوله علیه السلام: فی صحیحة‌ زرارة «فإن کان بینهم سترة أو جدار فلیس تلک لهم بصلاة إلّا من کان بحبال الباب» - فقط یک نفر را استثنا کرده، یعنی آنکس که «وقف بحیال الباب»، (من کان بحیال الباب) اما بغل دستی را نمی‌گیرد،یعنی نماز بغل دستی درست نیست،‌این استثنا علامت حصر است، مرحوم شیخ انصاری از همین روایت، استفاده‌ی حصر کرده و فرموده استثنا افاده حصر می‌کند. فقط نماز آنکس که مقابل باب است صحیح می‌‌باشد، اما بغل دستی را شامل نیست.

یلاحظ علیه

ما از فرمایش ایشان جواب دادیم و گفتیم:

اولاً این حصر، حصر حقیقی نیست،چون منحصر به «أمام الباب» نیست،بلکه هم نماز أمام الباب صحیح است و هم نماز کسانی که پشت سر أمام الباب صف کشیده‌اند.چرا؟ چون همه‌ی اینها یا امام را می‌بینند یا صف مقدم را.

پس معلوم می‌‌شود اینکه می‌فرماید: «إلّا من کان بحیال الباب» این حصر، حصر حقیقی نیست‌،چون اگر حصر حقیقی باشد، باید بگوییم صفی که پشت سر «من کان بحیال الباب» نماز همه‌ی شان باطل است و حال آنکه همه‌ی علما می‌گویند نماز آنان صحیح است. چرا؟ چون ضابطه صدق می‌کند، ضابطه این است که یا امام را ببینند یا صف مقدم را، اینها صف مقدم را می‌بینند، منتها صف مقدم گاهی یک نفر است و گاهی چند نفر است که پشت سر همدیگر صف می‌کشند، تمام اینها نماز شان درست است.

چرا؟ چون افقی یا امام را می‌بینند یا «من یشاهد الإمام» را.

پس حصر، حصر حقیقی نیست و فقط ناظر به «من وراء الباب» نیست.

ثانیاً: این حصر می‌خواهد بگوید آن افرادی که در کنار دو گوشواره‌ ایستاده‌اند باطل است، صلات «من وراء الباب» صحیح است نه «من کان فی جانب هذا و ذاک» یعنی در دو طرف محراب.

به بیان دیگر این می‌خواهد بگوید که نماز جلو تری‌ها باطل است که به عنوان حفاظت به دو طرف محراب می‌ایستادند و نماز می‌خواندند و حال آنکه نه امام را می‌دیدند و نه کسی را که امام را می‌بینند. پس این حصر، حصر حقیقی نشد و برای آن دوتا دلیل آوردیم.

اولاً: ما تنها نیستیم که می‌گوییم نماز کسی که وراء‌ بالباب واقع شده‌اند صحیح است، چون کسانی که پشت سر «من وراء الباب» صف کشیده‌اند نیز درست است. یعنی صحت منحصر به «من وقف وراء الباب» نیست، بلکه کسانی که در دو طرف او یا پشت سر او صف‌ کشیده‌اند نیز درست است.

ثانیاً: این روایت ناظر به کسانی است که در دو جانب محراب ایستاده‌اند، نماز آنها باطل است چون نه امام را می‌بینند ونه کسی را که او امام را می‌‌بیند.

إنّ‌ الحصر ناظر إلی بطلان الواقفین فی جناحی المقصورة لإنقطاعهم عن الإمام رأساً، لا إلی الواقف أو الواقفین فی جانبی الواقف حیال الباب، و الشاهد علی هذا قوله بعد،هذه الفقرة المشتملة علی الحصر حیث قال: «هذه المقاصیر لم یکن فی زمان أحد من الناس و إنّما أحدثهما الجبّارون لیست لمن صلّی خلفها – مقتدیاً بصلاة من فیها –صلاة» فإنّ قوله: «لمن صلّی خلفها» - ضمیر به مقصوره بر می‌گردد- دلیل ظاهر علی أن الفقرة ناظرة لمن صلّی خلفها المقصورة الّذی هو عبارة عن یمینها و یسارها، لا من صلّی فی یمین الواقف أمام المفتوح أو یساره حیث یشاهدون من یشاهد الإمام.

بنابراین، دلیل محقق ضعیف است، ایشان گویا به این روایت نظر کرده و فقط یک نفر را استثنا کرده که وراء الباب ایستاده است و خیال کرده نماز کسانی که دو طرف «من وقف حیال الباب» ایستاده‌اند باطل است.

و لی ما گفتیم این حدیث ناظر به افرادی که در دو طرف «من وقف بحیال الباب» صف کشید‌ه‌اند نیست، بلکه ناظر به کسانی است که در دو گوشه‌ی مقصوره ایستاده و نه امام را می‌بینند و نه کسی را که او امام را می‌بیند. به دلیل اینکه بعد از جمله‌ی «من وقف بحیال الباب» می‌گوید:‌«و هذة المقاصیر لم یکن فی زمان أحد من الناس و إنّما أحدثهما الجبّارون لیست لمن صلّی خلفها – مقتدیاً بصلاة من فیها –صلاة» فإنّ قوله: «لمن صلّی خلفها» ضمیر «خلفها» به «مقصورة» بر می‌گردد.

خخلاصه ما در اینجا سه مسئله داریم:

الف: صلات کسانی که در گوشواره‌ی مقصوره ایستاده‌اند، بدون شک باطل است.

ب: صلات کسانی که مقابل در ایستاده‌اند و امام را می‌بینند،‌ صحیح است.

ج: صلات کسانی که در دو طرف «الواقف بحیال الباب أو الواقفین بحیال الباب» نیز صحیح است. و هم چنین نماز کسانی که پشت سر آنان صف کشیده‌اند، صحیح است.

اینکه مرحوم محقق فرموده که حصر در اینجا حصر حقیقی است، درست نیست و برای عدم حصر حقیقی بودن،‌دوتا دلیل اقامه کردیم که بیان شد و نیاز به تکرار نیست.