درس رجال استاد سیدجواد شبیری

برخی گفته‌اند رجال نجاشی از رجال طوسی اخذ کرده است یا خیر؟ اول باید بحث شود آیا رجال نجاشی متاخر است یا خیر؟ گفته‌اند متاخر است زیرا در ترجمه شیخ در رجال نجاشی نام کتاب رجال او هم نوشته‌شده است. البته این شاهد تام نیست زیرا اضافه کردن به کتاب بعد از تألیف شایع است. در ترجمه شیخ خود نجاشی مقداری زیر ترجمه را خالی گذاشته است که بعداً آن را تکمیل کند و به‌هرحال این دلیل بر اخذ از رجال شیخ نیست.

صاحب قاموس گفته بود کتاب نجاشی بر شیخ مقدم است زیرا بعد از شیخ کتاب را نوشته است. البته اگر ناظر بر کتاب شیخ باشد می‌تواند دلیل بر ارجح بودن باشد لکن چنین چیزی اثبات نشده است و مصادر شیخ در اختیار نجاشی هم بوده است. لذا اولاً تاخر از رجال نجاشی موخر بودن معلوم نیست. اخذ که اصلاً معلوم نیست و ناظر بودن هم معلوم نیست.

مرحوم بروجردی می‌گوید فهرست نجاشی برای تصحیح فهرست طوسی بوده است. لکن اولاً فقط در الف با فهرست طوسی مشترک است و در این باب هم تصحیح ندارد بلکه تماماً تقریباً اورده است.

نسخه‌های فهرست طوسی

دو نسخه چاپی وجود دارد که بسیار غلط زیاد دارد. آیا نسخه اصل به دست کسی رسیده است؟ ابن داود در کتاب خود از نسخه بخط مؤلف مطلب نقل می‌کند. اما معلوم نیست اصل این نسخه در اختیار او بوده است. شاید در کتابخانه ابن طاووس بوده و او به آنجا می رفته و آن را می دیده است. زیرا ابن طاووس از نوادگان شیخ بوده و کتابخانه بزرگی داشته است که کتب خطی شیخ را هم داشته است.

یک نسخه خطی وجود دارد که تفاوت‌های بسیاری با نسخه‌های معمول دارد و نقل به معنا است. البته نه نقل به معنایی که ناسخین انجام بدهند. ظاهراً عمداً این‌گونه شده است. البته محتوا تغییری نکرده است.

ممکن است دو نسخه اصلی به خط شیخ باشد. از قرائن استفاده می‌شود که نسخه اولیه همان است که مبنای مجمع الرجال است و تعابیرش متفاوت است. مثلاً در ترجمه سید مرتضی ادام الله ایامه بوده است و در نسخه جدید رضی الله عنه شده است. نسخه متفاوت اباعبدالله برای شیخ مفید دارد و در نسخه‌های رایج شیخ مفید نوشته‌شده است. احتمال می‌دهیم که شیخ اول آن نسخه را نوشته و بعدها دوباره آن را تحریر کرده است و نسخه‌های کنونی از این تحریر چاپ‌شده‌اند.

ممکن است نسخه جدید بعد از رجال تحریر شده باشد. اینکه دیگران دست کاری کرده باشند بعید است. زیرا غیر از مؤلف نباید این‌گونه عبارات را تغییر دهد.

ابن داوود به نسخه خط شیخ دست رسی داشته است. آیا نسخه اولیه دست او بوده است یا نسخه دوم؟ هنوز کار مفصلی در این زمینه نکرده‌ایم. اگر نسخه اول دست او بوده است احتمال دارد نسخه دوم اشتباهاتش کمتر بوده و هرچه ابن داود نقل کند موردقبول نخواهد بود. به‌هرحال نسخه دوم قاعدتا معتبر تر است. اضف الی ذلک که ابن داوود فرد دقیقی نبوده است و نقل به مضمون هم می‌کند.

از قرائنی استفاده می‌شود که بعد از تحریر جدید هم اضافاتی به فهرست داشته است که در این نسخه‌های موجود نیست. مثلاً:

6117 - 52 - الحسين بن عبیدالله الغضائري

يكنى أبا عبد الله كثير السماع عارف بالرجال و له تصانيف ذكرناها في الفهرست سمعنا منه و أجاز لنا بجميع رواياته مات سنة إحدى عشرة و أربعمائة.

6191 - 34 - علي بن الحسين بن موسى

بن بابويه القمي يكنى أبا الحسن ثقة له تصانيف ذكرناها في الفهرست روى عنه التلعكبري قال: سمعت منه في السنة التي تهافتت فيها الكواكب دخل بغداد فيها و ذكر أن له منه إجازة بجميع ما يرويه.

6268 - 18 - محمد بن علي بن محبوب

الأشعري له تصانيف ذكرناها في الفهرست روى عنه احمد بن إدريس و محمد بن احمد بن يحيى العطار و غيرهما.

هیچ‌کدام از این موارد در فهرست نیست. مخصوصاً در مورد حسین بن عبیدالله الغضائری در لسان المیزان تعبیر می‌کند که شیخ در رجال و فهرست او را ذکر کرده است و ترجمه‌ای از او نقل می‌کند. ابن حجر البته آدم دقیقی نیست و اشتباهاتش کم نسیت. اما در خصوص این مورد عبارت فهرست مؤید ایشان است.

نسخه‌های چاپی یکی چاپ هند است که مقدمه آن انگلیسی است. صاحب ذریعه تعبیر کرده است که بعضی از اصحاب ما ترتیبی از فهرست شیخ طوسی مرتب کرده‌اند که در سال 1005 تمام شده است و چاپ هند از روی آن چاپ‌شده است. آیا خود چاپ خانه‌این ترتیب را درست کرده است یا برخی از علماء؟ از عبارت آقابزرگ استفاده می‌شود که دیگران ترتیب داده‌اند و ایشان چاپ کرده‌اند. باید مقدمه انگلیسی ترجمه شود تا معلوم شود.

صاحب سماء المقال می‌گوید محدث بحرانی گفته است که عبدالله بن سلیمانی ماهوری کتاب معراج الرجال در شرح فهرست شیخ نوشته است که معروف به‌دقت نظر و فوق العادگی است و از باب الف و ب عبور نکرده است. از سماء المقال فهمیده می‌شود که این تصحیحات اجتهادی است.

493 - عمرو بن ميمون و كنية ميمون أبو المقدام.

585 - كردين بن مسمع بن عبد الملك بن مسمع يكنى أبا شيبان.

506 - عمر بن محمد بن سالم بن البراء يكنى أبا بكر المعروف بابن الجعابي‌

این مواردی است که ما اثبات کرده‌ایم شیخ طوسی اشتباه کرده است. این تصحیحات معراج الرجال برخی ممکن است اشکالات شیخ را درآورده است و تصحیح کرده است. این کار اصالت کتاب را از بین می‌برد. تصحیح باید تصحیح از تصحیفات نساخ باشد نه اشتباهات مؤلف را پیدا کند و تغییر دهد.

در چاپ نجف تهذیب مطلبی از کافی نقل شده است که مصحح آمده است از نسخه موجود کافی آن را تغییر داده است. این تغییر کتاب است. شاید نسخه‌ای که دست شیخ بوده است با نسخه‌های کافی موجود متفاوت باشد.

در فهرست شیخ طوسی اشتباهات زیادی است. مثلاً اشخاص زیادی را از ابن بطه نقل می‌کند که روی ابن ابی عمیر عن حسن بن محبوب عنهم. ابن ابی عمیر بسیار نادر از ابن محبوب نقل می‌کند و با مقایسه با رجال نجاشی می‌بینیم خیلی از این‌ها ابن ابی عمیر مستقیم از آنها نقل کرده است. این‌ها اشتباهاتی است که از ابن بطه وارد این کتاب شده است. مطالبی که در مورد قمی‌ها در این کتاب است باید با احتیاط با آن برخورد کرد ولی بغدادی و کوفیون را خوب توضیح داده است.

به قول حاج آقا منقولات رجال ابن غضائری از همه کتب رجالی اقوی است. هرچند تضعیفاتش موردقبول ما نیست.

ترتیب کتب رجالی از لحاظ اعتبار:

    1. رجال نجاشی

    2. رجال طوسی

    3. فهرست طوسی

    4. رجال کشی