جلسه1
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: فهرست بحث‌های رجالی
ابتدا باید یک سلسله بحث‌های مقدماتی را بیان کرد که سعی ما بر این است که آن‌ها را به‌اختصار مطرح کنیم. بحث‌هایی مانند تعریف علم رجال، علم درایه و علم تراجم و فرق بین این‌ها و فایده‌ی علم رجال و مانند آن.
ما بحث اصلی را بر سه محور اصلی تقسیم می‌کنیم:
1. منبع شناسی (بررسی منابع رجال)
2. سند شناسی
3. راوی شناسی
بحث اول منبع شناسی
منابع رجال، خود به پنج قسمت از بحث تقسیم می‌شود:
1. دسته‌بندی منابع یعنی ازنظر موضوعی چه سلسله منابعی وجود دارد.
2. ویژگی‌های کلی کتب رجال و مصطلحات اختصاصی آن‌ها. اصطلاحاتی است که یا مخصوص کتب رجال است یا احیاناً در کتاب‌های دیگر نیز به کار می‌رود که باید توضیح داده شود مانند کلمه‌ی (مولی) که مثلاً در کتاب نجاشی این لفظ بسیار دیده می‌شود.
3. یک سری مباحث کلی کتب رجال مانند اینکه باب اسماء در کتب رجال با باب کنی چه تفاوتی دارد یا اینکه ترتیب حروف الفبایی کتب رجال چگونه است. مثلاً در کتب رجال سنی عَلاء در باب عین و لام قرار نمی‌دهند. و یک سری مباحث مخصوص هر یک از کتب رجال به شکل جداگانه است.
4. یک سری بحث‌های فرعی مربوط رجال و مقایسه‌ی اعتبار آن‌ها باهم. مثلاً مقایسه‌ی رجال علامه و ابن داود که چه فرق‌هایی دارند و ازنظر اعتبار هرکدام در چه سطحی هستند.
5. کتب مرتبط با رجال. مانند کتب ضبط، انساب (یعنی کلماتی که یاء نسبت در آن است و یا انساب طالبیین و سادات و مانند آن)، تراجم و تاریخ، درایه، حدیث و مانند آن. البته کتب دیگری مانند لغت هم ارتباط به رجال دارند ولی ارتباط آنچه گفته شد با رجال نزدیک است.
بحث دوم
خود به دو تقسیم اصلی تقسیم می‌شود:
1. معرفی اجمالی (هم رجال عامه و هم خاصه را بحث می‌کنیم.)
2. معرفی تفصیلی (این بخش مخصوص رجال شیعه است.)
کتب رجال خاصه به چهار قسم تقسیم می‌شود:
1. اصول اولیه
2. اصول ثانویه
3. جوامع
4. کتب تحقیقی
اصول اولیه خود به دو تقسیم دیگر تقسیم می‌شود:
1. اصول خمسه (رجال شیخ، رجال نجاشی، فهرست شیخ، رجال کشّی و رجال ابن غضائری)
2. سائر اصول
در اصول ثانویه آنچه مهم است رجال ابن داود و رجال علامه است. البته بعداً توضیح داده می‌شود که چرا به آن‌ها اصول گفته می‌شود.
در میان جوامع نیز بیشتر معجم رجال الحدیث را بحث می‌کنیم.
در مورد کتب تحقیقی نیز به قاموس الرجال، حاشیه‌ی وحید بر رجال ابوعلی (که از بهترین کتب رجالی است.)، سماء المقال تستری و احیاناً بعضی از رساله‌های مختصر مانند رساله‌ی ابو بصیر نوشته‌ی سید مهدی خوانساری اشاره خواهیم کرد و این رساله از بهترین کتاب‌های رجالی است که به تعبیر آیت‌الله زنجانی در موضوعات رجالی هیچ موضوعی در هیچ کتابی تا این حد محققانه وارد نشده است. از دیگر کتب، سماء المقال، مستدرک حاجی نوری که یک محقق تمام‌عیار در رجال است.
بحث دوم سند شناسی
بحث بعدی در مورد سند شناسی است ما برای آن یک تقسیم چهارگانه ارائه کرده‌ایم:
1. تقسیمات سندی احادیث. احادیث از جهت اسناد به تقسیماتی تبدیل می‌شود که این خود دو قسمت دارد:
• اقسام چهارگانه‌ی حدیث: صحیح، حسن، موثق و ضعیف. البته قوی را نیز ضمیمه‌ی آن می‌کنیم.
• اقسام موردنیاز اسناد بعضی از این اقسام را مفصل و بعضی از را با توضیح کمتری بحث می‌کنیم
2. سند به‌عنوان منبع رجال. منابعی که در بخش قبل مطرح بود بیشتر ناظر به کتب مربوط به رجال بود. در اینجا به کتبی که مربوط به اسناد است اشاره می‌کنیم که خود منبع عظیمی از کتب رجالی را شامل می‌شود. مانند بحث از سند مشابه و مشترک و کیفیت استفاده از اسناد مشابه در اسناد رجالی، شیوه‌های تعبیر از روات و طبقات و مانند آن.
3. معرفی کتب سنددار مانند کتب اربعه. کتب اربعه شیوه‌های خاص سندی دارند که باید موردبحث قرار گیرد.
4. تحریف در اسناد، عوامل تحریف، روش‌های کشف تحریف. آیا در اسناد اصالة عدم الخطاء جاری می‌شود یا نه.
بخش سوم به دو بخش معرفی اجمالی و تفصیلی تقسیم می‌شود. معرفی تفصیلی آن نیز به سه قسم تقسیم می‌شود:
1. اعتبار روایات
2. کیفیت روایات این کتب
3. اعتبار کتاب‌ها از جهت نسخه‌های موجود و مصادر آن‌ها مطلبی را مثلاً کافی نقل می‌کند و بعد تهذیب آن را نقل کرده است که باید بحث کرد که نقل کدام‌یک مقدم است.
در کیفیت روایات این کتب شش بحث اصلی داریم:
1. اختلاف کتب اربعه در کیفیت روایات. مثلاً روایات کافی غالباً کامل است ولی در تهذیب و استبصار گاه روایتی ناقص بحث می‌شود، من لا یحضر غالباً ناقص است. یا اینکه کسی که در اول اسناد تهذیب واقع‌شده است صاحب کتاب است و اینکه خلاف آن‌هم هست یا نه.
2. تعلیق، تحویل و ارجاع ضمیر به کتب اربعه. این اصطلاحات نیز باید توضیح داده شود.
3. طرق مختلف اخذ حدیث و بیان معنای حدثنی در کتب حدیثی و رجالی شیعی. هشت طریق معروف برای اخذ حدیث وجود دارد مانند، سماع، اجازه، مناوله و مانند آن و اینکه کلمه‌ی حدثنی به کدام‌یک از این طرق ناظر است. مثلاً اگر حدیثی بدون اجازه است آیا حدثنی در مورد آن به کار می‌رود؟ اخبرنی آیا مختص به سماع و قرائت است یا در مورد روایت به اجازه هم به‌کاربرده می‌شود؟
4. طرق مَشیَخه و نقش آن‌ها در احادیث و اینکه آیا لازم است در اسناد مشیخه بحث شود.
5. تعویض اسناد. صاحب سماء المقال بحث‌هایی در این مورد بیان کرده است. آیات الله صدر و مانند ایشان این بحث را مطرح کرده‌اند.
به‌هرحال در بحث سند شناسی تا اینجا مباحث کلی سند را مطرح می‌کنیم ولی در آن به تک‌تک روات کاری نداریم. (البته بحث‌هایی هست که از جهاتی سند شناسی و از جهاتی راوی شناسی و از جهاتی منبع شناسی است. مثلاً بحث سند به‌عنوان منبع رجال مربوط به منابع رجال است ولی چون نقطه‌ی ثقل آن مربوط به سند شناسی بوده است آن را در گروه دوم جای دادیم. به‌هرحال بررسی دقیق جایگاه این مباحث چیز مهمی نیست.)
راوی شناسی دو تقسیم اساسی دارد:
1. بحث‌های مربوط به توثیق و تضعیف
2. بحث‌های مربوط به سایر مباحث است مانند بحث وحدت و تعدد عناوین، بحث اختصار در نسب مثلاً در مواردی می‌توانیم به‌جای ابن عیاش، عیاشی بگوییم که شخص را به جدش نسبت می‌دهیم. همچنین بحث از طبقات و مانند آن. این بحث‌ها را گاه اجمالی و گاه تفصیلی بحث می‌کنیم.
توثیق و تضعیف خود به سه قسمت تقسیم می‌شود:
1. بحث مصطلحات
2. بحث توثیقات عامه مانند اکثار روایت از اجلاء، ایراد روایت در کتب مفتی به، اصحاب اجماع، مشایخ من لا یروون و لا یرسلون الا عن ثقه، مشایخ نجاشی، اسناد کامل الزیارات و تفسیر علی بن ابراهیم، من لم تستثنی من روایات محمد بن احمد بن یحیی (که صاحب نوادر الحکمه است.) که بحث می‌شود که کسانی که استثناء نشده‌اند آیا معتبر هستند یا نه،
3. بحث تعارض توثیق و تضعیف
بحث مصطلحات خود به سه قسم تقسیم می‌شود البته این بحث به‌گونه‌ای به منابع رجال مرتبط می‌شود ولی این سه قسم ارتباط نزدیکی به راوی شناسی دارد ازاین‌رو آن را از بحث منابع خارج کردیم:
1. مصطلحات مدح
2. مصطلحات ذم مثلاً ضعیف الحدیث یا ضعیف فی حدیثه یا ضعیف فی الحدیث آیا باهم فرق دارند. مثلاً وحید در مقدمه‌ی رجال ابوعلی این بحث‌ها را مطرح کرده است.
3. مصطلحات مذهب که بحث می‌شود که مذاهب مختلفی که افراد دارند بر چه گونه است. البته مراد مذهب‌هایی است که در روایات ما مطرح است مانند، واقفیه، فطحیه، ناووسیه و مانند آن‌که در قبول سند دخالت دارد. البته این بحث مبادی تقسیم سندی احادیث است یعنی وقتی می‌گوییم که احادیث به صحیح، حسن، موثق و ضعیف تقسیم می‌شود مراد از موثق غیر امامی ثقه است که بحث می‌شود که غیر امامی چه مذهبی دارند.
این تقسیمات، بر اساس استقراء است نه منطقی و به شکل نفی و اثبات یعنی گشتیم و موضوعاتی که باید طرح می‌شد باهم محاسبه کردیم و تقسیم فوق را ارائه کرده‌ایم. این دلیل نمی‌شود که به‌جز این مباحث، بحث‌های دیگری وجود نداشته باشد. البته می‌شد بحث‌های فوق را بین نفی و اثبات دایر کرد ولی این بحث بی‌فایده بود. مثلاً می‌شد بحث رجال را تقسیم کنیم بین سند و غیر سند. که البته بحث غیر سند خیلی وسیع و پرشاخه است ولی این تقسیم، غرض ما را تأمین نمی‌کرد.
البته بحث ترتیب مباحث که آیا اول منابع رجال را کاملاً بحث کنیم و بعد به سراغ سند شناسی رویم و بعد راوی شناسی، به نظر ما روش مناسبی نیست. مثلاً برای شناخت منابع رجال باید بحث سند شناسی را تا حدی بحث کرده باشیم. یا برای بحث سند شناسی گاه باید به سراغ بحث‌های راوی شناسی رویم.
به نظر ما ترتیب مناسب بحث‌ها به این‌گونه باید باشد:
1. مقدمات رجال و بحث‌های مسائل رجال
2. دسته‌بندی منابع رجال
3. معرفی اجمالی اصول اولیه‌ی رجال که همان اصول خمسه است.
4. معرفی اجمالی معجم رجال الحدیث. به سبب اهمیت خاصی که این کتاب دارد باید آن را اجمالاً معرفی کنیم و شیوه‌ی استعمال این کتاب را بیان کنیم.
5. تقسیم احادیث از جهت سند که در آن اقسام اربعه را بحث می‌کنیم و بعدازآن به سراغ سایر اقسام اسناد می‌رویم.
6. معرفی اجمالی کتب اربعه
7. سند به‌عنوان منبع رجال یعنی بحث‌هایی که در مورد اسناد مشترک است.
8. معرفی اجمالی کتاب‌هایی که بر اساس اسناد مشترک تنظیم‌شده است مانند جامع الرواة، معجم رجال الحدیث که در آخر آن تفصیل طبقات روات را بحث کرده است. تجدید الاسناد آیت‌الله بروجردی، مباحث آیت‌الله زنجانی
9. اختلاف کتب اربعه در کیفیت روایات
10. تعلیق، تحویل و ارجاع ضمیر در کتب اربعه (این یکی از بحث‌های اختلاف در کتب اربعه است ولی به سبب اهمیت آن، این بحث را مقدم کرده‌ایم.) این بحث بسیار طولانی و مفصل است که البته کمتر در بحوث حوزوی به آن پرداخته می‌شود.
11. بحث‌های اجمالی تمییز مشترکات، وحدت و تعدد عناوین، شیوه‌های تعبیر از روات و طبقات. این بحث‌ها برای شناخت تعلیق و تحویل و ارجاع ضمیر لازم است.
12. مصطلحات مدح و ذم و مذهب
13. توثیقات عامه
14. تعارض توثیق و تضعیف
15. تحریف در اسناد
16. طرق مختلف اخذ حدیث و معنای حدثنی و اخبرنی در احادیث شیعی
17. طرق مشیخه و نقش آن‌ها در احادیث
18. تعویض اسناد
19. مباحث باقیمانده در مورد منابع رجال مانند اینکه رجال نجاشی و شیخ از چه کتاب‌هایی اخذشده‌اند. مثلاً اگر ثابت کنیم که یکی از مصادر رجال نجاشی، کتاب فهرست شیخ است این به ما در فهم رجال نجاشی کمک بسیاری می‌کند و بسیاری از عبارات نجاشی برای ما روشن‌تر می‌شود.
20. بحث تفصیلی تمییز مشترکات با وحدت و تعدد عناوین و طبقات