99/09/05
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مساله‌ی دوم ( حداد) /تکمله‌ی عروه ( عده‌ی وفات) /اقوال فقها در عده
خلاصه مباحث گذشته:
بحث در مسائل عده‌ی وفات تکمله‌ی عروه بود. به مساله‌ی دوم و وجوب حداد در ایام عده‌ی وفات رسیدیم.
مرحوم سید یزدی پس از بیان توضیحاتی در مورد حداد می فرماید: و يدل على وجوب ترك الزينة الإجماع و الأخبار المستفيضة، نعم لا بأس بها مع الضرورة و عليها يحمل إطلاق الجواز في بعض الأخبار[1]
در کلمات بعضی از فقها مانند مرحوم خوانساری، بحث جواز خروج از بیت در ایام عده و لزوم حداد با هم بحث شده اند. این دو بحث، مطالب مجزایی هستند که ادله‌ی آن ها نیز متفاوت است.
مراد از اخبار جواز، موثقه‌ی عمار ساباطی است:
سَأَلَ عَمَّارٌ السَّابَاطِيُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمَرْأَةِ يَمُوتُ عَنْهَا زَوْجُهَا هَلْ يَحِلُّ لَهَا أَنْ تَخْرُجَ مِنْ مَنْزِلِهَا فِي عِدَّتِهَا قَالَ نَعَمْ تَخْتَضِبُ وَ تَدَّهِنُ وَ تَكْتَحِلُ وَ تَمْتَشِطُ وَ تَصْبَغُ وَ تَلْبَسُ الْمُصَبَّغَ وَ تَصْنَعُ مَا شَاءَتْ بِغَيْرِ زِينَةٍ لِزَوْج[2]
مرحوم حاج آقا تقی قمی در مبانی منهاج الصالحین می فرماید:
و يستفاد من حديث عمار عن ابي عبد اللّه عليه السلام انه سأله عن المرأة يموت عنها زوجها هل يحل أن تخرج من منزلها في عدتها؟ قال نعم و تختضب و تكتحل و تمتشط و تصبغ و تلبس المصبغ و تصنع ما شاءت بغير زينة لزوج، جواز الزينة على الاطلاق.
و لا بد من حمله على بعض المحامل كالضرورة مثلا و لا يمكن ابقائه بحاله و الحال ان المسألة كأنها متفق عليها بين المسلمين قال الشيخ الطوسي في الخلاف «المتوفى عنها زوجها عليها الحداد طول العدة و به قال جميع الفقهاء و اهل العلم الا الشعبي و الحسن البصري فانهما قالا لا يلزمها الحداد في جميع العدة و انما يلزمها في بعض العدة»
فيظهر من هذا الكلام كما ترى انه لا خلاف من احد في اصل الحكم و انما خلافهما في مدته فلا ريب في الحكم المذكور و اللّه العالم[3]
ایشان می فرماید: در اصل حداد اختلاف وجود ندارد؛ بلکه اختلاف در استیعاب و عدم استیعاب می باشد؛ بنابراین نمی توان روایاتِ جواز زینت را اخذ کرد؛ زیرا مخالف اجماع مسلمین است.
کلام شیخ طوسی در خلاف با آن چه در مغنی ابن قدامه آمده است، تفاوت دارد.
هَذَا يُسَمَّى الْإِحْدَادَ، وَلَا نَعْلَمُ بَيْنَ أَهْلِ الْعِلْمِ خِلَافًا فِي وُجُوبِهِ عَلَى الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا، إلَّا عَنْ الْحَسَنِ، فَإِنَّهُ قَالَ: لَا يَجِبُ الْإِحْدَادُ. وَهُوَ قَوْلٌ شَذَّ بِهِ أَهْلَ الْعِلْمِ وَخَالَفَ بِهِ السُّنَّةَ، فَلَا يُعَرَّجُ عَلَيْهِ[4]
طبق کلام شیخ طوسی، حسن بصری حداد را واجب می داند؛ اما استیعاب را شرط نمی داند؛ اما طبق کلام ابن قدامه، حسن بصری حداد را واجب نمی داند.
شیخ طوسی شعبی را نیز موافق حسن بصری ذکر کرده بود؛ اما ابن قدامه چنین مطلبی ندارد.
أَجْمَعَ الْمُسْلِمُونَ عَلَى أَنَّ الْإِحْدَادَ وَاجِبٌ عَلَى النِّسَاءِ الْحَرَائِرِ الْمُسْلِمَاتِ فِي عِدَّةِ الْوَفَاةِ إِلَّا الْحَسَنَ وَحْدَهُ[5]
طبق این عبارت نیز حسن بصری حداد را واجب نمی داند.
فَأَمَّا الْمُعْتَدَّةُ الَّتِي يَجِبُ الْإِحْدَادُ عَلَيْهَا فَالْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا وَيَجِبُ الْإِحْدَادُ عَلَيْهَا، قَالَ جَمِيعُ الْفُقَهَاءِ إِلَّا مَا حُكِيَ عَنِ الْحَسَنِ الْبَصْرِيِّ وَالشَّعْبِيِّ أَنَّ الْإِحْدَادَ غَيْرُ وَاجِبٍ عَلَيْهَا لِمَا رُوِيَ أَنَّ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَيْسٍ لَمَّا أَتَاهَا نَعْشُ زَوْجِهَا جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ قَالَ لَهَا النَّبِيُّ - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم َ - " تَسَلَّبِي ثَلَاثًا " فَدَلَّ عَلَى اقْتِصَارِهِ بِنَاءً عَلَى ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ أَنَّ مَا عَدَاهَا غَيْرُ وَاجِبٍ.
وَالدَّلِيلُ عَلَى وُجُوبِهِ فِي الْعِدَّةِ بِأَسْرِهَا مَا رَوَاهُ حُمَيْدُ بْنُ نَافِعٍ عَنْ زَيْنَبَ بِنْتِ أَبِي سَلَمَةَ، وَهِيَ بِنْتُ أُمِّ سَلَمَةَ قَالَتْ دَخَلْتُ عَلَى أُمِّ حَبِيبَةَ حِينَ تُوُفِّيَ أَبُوهَا أَبُو سُفْيَانَ ...[6]
در این عبارت شعبی نیز به عنوان مخالف ذکر شده است.
وَهَهُنَا قَوْلٌ آخَرُ - كَمَا رُوِّينَا مِنْ طَرِيقِ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ حُمَيْدٍ أَنَّ الْحَسَنَ الْبَصْرِيَّ كَانَ يَقُولُ: الْمُطَلَّقَةُ ثَلَاثًا، أَوْ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا يَكْتَحِلَانِ وَيَمْتَشِطَانِ وَيَطَّيَّبَانِ، وَيَخْتَضِبَانِ، وَيَنْتَعِلَانِ، وَيَضَعَانِ مَا شَاءَتَا. وَمِنْ طَرِيقِ شُعْبَةَ عَنْ الْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ أَنَّ الْمُتَوَفَّى عَنْهَا لَا تُحِدُّ. قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ[7] : وَاحْتَجَّ أَهْلُ هَذِهِ الْمَقَالَةِ بِمَا - أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدِ بْنِ نُبَاتٍ أَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَوْنِ اللَّهِ أَنَا قَاسِمُ بْنُ أَصْبَغَ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ السَّلَامِ الْخُشَنِيُّ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَشَّارٍ أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ أَنَا شُعْبَةُ أَنَا الْحَكَمُ بْنُ عُتَيْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَدَّادِ بْنِ الْهَادِي «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - قَالَ لِامْرَأَةِ جَعْفَرِ بْنِ أَبِي طَالِبٍ: إذَا كَانَ ثَلَاثَةُ أَيَّامٍ فَالْبَسِي مَا شِئْتِ، أَوْ إذَا كَانَ بَعْدَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ» شُعْبَةُ شَكَّ...[8]
طبق این عبارت ترک پوشیدن لباس زینتی، سه روز واجب است و پس از سه روز جائز می باشد.
به نظر می رسد، حدادی که شعبی و حسن بصری واجب دانسته اند، در واقع حداد نیست و سه روز عزاداری می باشد.
بر اساس عباراتی که بیان شد، سه نفر از عامه حداد را واجب ندانسته اند:
1. شعبی
2. حسن بصری
3. حکم بن عتیبه
حکم بن عتیبه در بحث طلاق حداد را لازم می داند[9] در حالی که در وفات لازم ندانسته است.
آن چه مرحوم حاج آقا تقی قمی بیان کرد که اصل حداد مسلم است و در مدت آن اختلاف وجود دارد، صحیح نیست. سه روز عزاداری غیر از حداد است؛ روایاتی هم که در مورد سه روز نقل شده است، فقط به لباس اشاره کرده اند و ناظر به حداد نیستند.
البته وجوب حداد که در بین مسلمین کالمجمع علیه است، با یک روایت ( موثقه‌ی عمار ساباطی) نمی توان از آن رفع ید کرد.