99/07/09
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: عده‌ی وفات /تکمله‌ی عروه /اقوال فقها در عده
خلاصه مباحث گذشته:
بحث در عده‌ی وفات متمتع بها بود. وارد روایات این بحث شدیم و روایت اول را بیان کرده و به بحث سندی آن پرداختیم.
نقل تهذیب: رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمَرْأَةِ يَتَزَوَّجُهَا الرَّجُلُ مُتْعَةً ثُمَّ يُتَوَفَّى عَنْهَا زَوْجُهَا هَلْ عَلَيْهَا الْعِدَّةُ فَقَالَ تَعْتَدُّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذَا انْقَضَتْ أَيَّامُهَا وَ هُوَ حَيٌّ فَحَيْضَةٌ وَ نِصْفٌ مِثْلُ مَا يَجِبُ عَلَى الْأَمَةِ قَالَ قُلْتُ فَتُحِدُّ قَالَ فَقَالَ نَعَمْ إِذَا مَكَثَتْ عِنْدَهُ أَيَّاماً فَعَلَيْهَا الْعِدَّةُ وَ تُحِدُّ وَ أَمَّا إِذَا كَانَتْ عِنْدَهُ يَوْماً أَوْ يَوْمَيْنِ أَوْ سَاعَةً مِنَ النَّهَارِ فَقَدْ وَجَبَتِ الْعِدَّةُ كَمَلًا وَ لَا تُحِدُّ.[1]
نقل فقیه، صحیحه بود. در نقل تهذیب به بررسی علی بن اسماعیل پرداختیم و گفتیم علی بن اسماعیل همان علی بن سندی می باشد و کلام مرحوم آقای خویی که این دو عنوان را دو نفر دانسته بود، صحیح نمی باشد.
جلسه‌ی گذشته سه قرینه بر اتحاد علی بن سندی و علی بن اسماعیل بیان کردیم:
1. کلام نصر بن صباح
2. اتحاد جل مشایخ اصلی علی بن سندی و علی بن اسماعیل
3. اتحاد مشایخ کم راوی علی بن سندی و علی بن اسماعیل
در این جلسه قرائن دیگری را در اتحاد این دو عنوان بیان می کنیم.
علی بن سندی و علی بن اسماعیل هر دو به وصف قمی، متصف شده اند.
علی بن سندی در کافی با وصف قمی آمده است:
الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ السِّنْدِيِّ الْقُمِّيِّ قَالَ حَدَّثَنَا عِيسَى بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِيهِ قَال...[2]
علی بن اسماعیل در کامل الزیارات با وصف قمی آمده است:
حَدَّثَنِي أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيِّ وَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْقُمِّيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو الزَّيَّاتِ عَنْ قائد [فَائِدٍ] الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْمَاضِي ع قَالَ: مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ ع عَارِفاً بِحَقِّهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ.[3]
در دو مورد نیز علی بن اسماعیل الاشعری وارد شده است که تاکیدی بر قمی بودن اوست؛ زیرا اشعری ها معمولا قمی هستند.
وَ أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ أَخْبَرَنَا عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ مُوسَى الْعَلَوِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع[4]
حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ عَنْ أَبِي مَالِكٍ الْجُهَنِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع[5]
مجموع این قرائن برای اثبات اتحاد علی بن اسماعیل و علی بن سندی کافی است. اما برای اطمینان بیش تر قرائن دیگری را نیز می توان مطرح کرد.
وجود محمد بن سندی و محمد بن اسماعیل بن عیسی در یک طبقه و همچنین سعد بن سندی و سعد بن اسماعیل بن عیسی در یک طبقه می تواند قرینه‌ی بر اتحاد سندی و اسماعیل و در نتیجه اتحاد علی بن اسماعیل و علی بن سندی باشد.
احمد بن محمد بن عیسی از سعد بن اسماعیل بن عیسی از پدرش، فراوان روایت دارد.
بنان[6] بن محمد ( برادر احمد بن محمد بن عیسی) از سعد بن سندی روایت کرده است:
عَنْهُ عَنْ بُنَانِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عِمْرَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ قَالَ الرِّضَا ع[7]
وقتی افرادی با این عناوین وجود دارند:
علی بن اسماعیل بن عیسی
محمد بن اسماعیل بن عیسی
سعد بن اسماعیل بن عیسی
و از طرف دیگر افرادی با این عناوین وجود دارند:
علی بن سندی
محمد بن سندی
سعد بن سندی
بسیار مستبعد است که اسماعیل بن عیسی و سندی دو نفر باشند و می توان اتحاد این دو عنوان را نتیجه گرفت.
همچنین قرائنی که برای اتحاد محمد بن سندی و محمد بن اسماعیل وجود دارد، می تواند اماره‌ی بر اتحاد علی بن سندی و علی بن اسماعیل باشد.
محمد بن سندی فقط از علی بن حکم نقل می کند و بیش تر روایات محمد بن اسماعیل بن عیسی از علی بن حکم است که قرینه‌ی خوبی بر اتحاد محمد بن سندی و محمد بن اسماعیل می باشد.
یکی از طرق شیخ طوسی به علی بن حکم در فهرست به این صورت می باشد:
أخبرنا جماعة، عن محمّد بن علي بن الحسين بن بابويه، عن أبيه، عن محمّد بن أحمد بن هشام، عن محمّد بن السندي، عن علي بن الحكم.[8]
همین سند در ثواب الاعمال وارد شده است:
أَبِي ره قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ احمد بن[9] هِشَامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَم ...[10]
محمد بن احمد بن هشام، راوی بسیار گمنامی است و فقط در رجال شیخ طوسی ذکر شده است و به روایت علی بن حسین بن بابویه از او اشاره شده است. خیلی بعید است این راوی گمنام از دو نفر متفاوت با نام های محمد بن اسماعیل و محمد بن سندی روایت کرده باشد؛ بلکه محمد بن اسماعیل و محمد بن سندی یک شخص واحد می باشد که محمد بن احمد بن هشام از او روایت کرده است.
این روایت ثواب الاعمال در جای دیگر با این سند وارد شده است:
أَبِي ره عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ ...
با توجه به این که متن دو روایت یکسان است و در یک روایت محمد بن اسماعیل از علی بن حکم نقل کرده است و در روایت دیگر محمد بن سندی از علی بن حکم روایت کرده است، مشخص می شود محمد بن اسماعیل و محمد بن سندی واحدند.
روایت دیگری که در تهذیب، امالی صدوق و ثواب الاعمال وارد شده است، قرینه‌ی دیگری بر اتحاد محمد بن سندی و محمد بن اسماعیل می باشد و در نتیجه قرینه‌ی بر اتحاد علی بن سندی و علی بن اسماعیل می باشد.
الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي السَّيْفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ السَّيْفِ وَ لَا يُقِيمُ النَّاسَ إِلَّا السَّيْفُ وَ السُّيُوفُ مَقَالِيدُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ.[11]
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي السَّيْفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ السَّيْفِ وَ لَا يُقِيمُ النَّاسَ إِلَّا السَّيْفُ وَ السُّيُوفُ مَقَالِيدُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ.[12]
حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْخَيْرُ كُلُّهُ فِي السَّيْفِ وَ تَحْتَ ظِلِّ السَّيْفِ وَ لَا يُقِيمُ النَّاسَ إِلَّا السَّيْفُ وَ السُّيُوفُ مَقَالِيدُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ.[13]
ممکن است سوال شود آیا اتحاد در نقل دو روایت کافی است تا محمد بن اسماعیل و محمد بن سندی را متحد بدانیم؟ زیرا این دو عنوان روایات مختص نیز نقل کرده اند.
پاسخ این است که این دو روایت سندهای زیادی ندارند و روایات معروفی نیستند. با توجه به این که دو روایت غیر معروف با سندی مشتمل بر دو عنوانی که احتمال اتحاد آن ها وجود دارد، نقل شده اند، موجب تقویت احتمال اتحاد این دو عنوان می شود.
راویانی که از عنوان «علی بن سندی» نقل می کنند، همان راویان از عنوان «محمد بن سندی» نقل می کنند. این راویان عبارتند از:
1. صفار
2. محمد بن احمد بن یحیی
3. محمد بن علی بن محبوب
راویانی که کمی متاخرند مانند عبدالله جعفر حمیری و محمد بن یحیی العطار با تعبیر علی بن سندی نقل نمی کنند؛ بلکه با تعبیر علی بن اسماعیل نقل می کنند.
این که افراد متاخر با تعبیر علی بن اسماعیل و افراد متقدم با تعبیر علی بن سندی از او نقل می کنند، می تواند به دلیل مشهور بودن او در جوانی به سندی باشد که ممکن است به خاطر تجارتش با سند یا نکات دیگر باشد.
البته احمد بن محمد بن عیسی که کمی متقدم است از عنوان «سعد بن اسماعیل» نقل می کند و تعبیر سعد بن سندی ندارد.
تعبیرات مختلف ممکن است به خاطر نکات شخصی باشد که ما از آن ها اطلاع نداریم.
نصر بن الصباح صریحا علی بن اسماعیل را توثیق کرده است. اما ممکن است این توثیق را کافی ندانیم؛ زیرا نصر بن الصباح به عنوان واقفی شناخته شده است و وثاقتش مردد است و قرینه‌ی روشنی بر وثاقتش وجود ندارد.
محمد بن علی بن محبوب از علی بن سندی روایات زیادی دارد و همین موجب توثیق علی بن سندی می شود.
علی بن سندی و علی بن اسماعیل جزء مشایخ محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری صاحب کتاب نوادر الحکمة هستند و مرحوم ابن ولید و شیخ صدوق و ابن نوح، علی بن سندی یا علی بن اسماعیل را استثناء نکرده اند. در نتیجه علی بن سندی توثیق می شود.
محمد بن سندی یا محمد بن اسماعیل نیز از همین طریق توثیق می شود.
علی بن اسماعیل، سعد بن اسماعیل و محمد بن اسماعیل برادرند. به نظر می رسد سعد بن اسماعیل برادر بزرگ تر باشد که غالبا از پدرش نقل می کند، سپس علی بن سندی است؛ زیرا احمد بن محمد بن عیسی از سعد نقل می کند و شاگردان احمد بن محمد بن عیسی از علی بن اسماعیل نقل می کنند. محمد بن اسماعیل برادر کوچک تر می باشد؛ زیرا علی بن اسماعیل از مشایخی مثل حماد بن عیسی و صفوان بن یحیی نقل می کند؛ اما محمد بن اسماعیل از علی بن الحکم نقل می کند که متاخر از حماد بن عیسی و صفوان بن یحیی می باشد.
سعد روایات زیادی از پدرش دارد.
علی بن اسماعیل یک روایت از پدرش دارد.
محمد بن اسماعیل روایتی از پدرش ندارد و ممکن است قبل از نقل روایت، پدرش را از دست داده باشد.