خلاصه درس

در این جلسه ابتدا مناقشه ای در اعتبار عدالت در شخص مخبر، مطرح می شود و سپس روایت زید الشحام از جهت سندی و دلالی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

تتمه ای از مناقشه در کلام شیخ

در جلسه قبل کلامی را از مرحوم شیخ درباره اعتبار قید عدالت نقل کردیم و در آن مناقشه نمودیم. تتمه ای از آن مناقشه باقی مانده که در این جلسه عرض میکنیم. مرحوم شیخ فرمودند: اگر قائل شویم که معنای تبیّن اعم از علم و اطمینان است، به حسب معمول، فارق ما بین فاسق و عادل این است که نوعاً از قول عادل اطمینان حاصل میشود ولی اطمینانی نسبت به قول فاسق نیست.

اما سوال اینجاست که آیا این مطلب صحیح است؟ مثالی را عرض می کنم: اگر بعد از اتمام همین مباحثه ای که الان انجام می دهیم، شخصی در مورد محتوا و مسائل مطرح شده در درس، از ده یا بیست نفری که در اینجا حضور دارند، سؤالی بکند، با وجود اینکه زمانی هم فاصله نیفتاده، بین پاسخ های این عده، تفاوت هایی وجود دارد. وقتی نقل قول هایی که بلافاصله انجام شده، نوعاً متحد و یک جور نیست، در جایی که چهل یا پنجاه سال فاصله بیفتد، بسیار بعید است که انسان بتواند بدون کم و زیاد مطالب گذشته را به گونه ای نقل کند که این اطمینان برای مخاطب حاصل شود که مطالب نقل شده، همان هایی است که او آنها را چهل یا پنجاه سال پیش شنیده بود. یک وقت گفته می شود که این سقف بر سر ما خراب نمی شود و انسان نسبت به این مطلب اطمینان پیدا میکند زیرا وقوع زلزله نادر است. بله قطع پیدا نمیکند ولی دیگر اضطراب ندارد که ممکن است بواسطه زلزله سقف بر سر او خراب شود زیرا وقوع زلزله خیلی نادر است. به همین دلیل برای انسان اطمینان پیدا میشود. ولی در مورد نقل عادل قطعاً چنین اطمینانی حاصل نمی شود. بنابراین نمی توان گفت که مراد از تبیّن معنای عامی است که علاوه بر علم شامل اطمینان هم می شود. زیرا خبر عادل اطمینان آور نیست و حجیت آن نیز به دلیل انسداد یا هر دلیل دیگر ثابت میشود.

فلذا به نظر ما مراد از تبیّن تحصیل حجّت است یعنی چیزی که انسان مطمئن باشد که به وظیفه خود عمل کرده است. حجّت هم گاهی اطمینان آور است و گاهی ظنّ اور و برخی اوقات هم موجب قطع و یقین می شود. پس تبیّن دیگر اختصاصی به علم و اطمینان ندارد. بنابراین اگر فاسق خبری آورد، به این دلیل که قول او لا حجة است، انسان باید تحقیق کند تا به یک حجّت ولو ظنّ آور دست پیدا کند. مثلا اگر فاسق گفت فلان خانه برای زید است، باید تحقیق کنیم، گاهی بیّنه بر مالکیت زید وجود دارد که ممکن است موجب اطمینان شود، گاهی ملکیّت با استصحاب ثابت میشود البته در صورتی که حالت سابقه داشته باشد و گاهی نیز با استناد به ذوالید بودن و عدم قیام دلیلٍ علی خلافه، اثبات ملکیت می کنیم.

خلاصه آنکه اخذ بقول فاسق اخذ بلاحجة است و انسان باید برای عمل، تحصیل حجت کند خواه قطع باشد، خواه اماره و خواه اصل، تا در نتیجه نسبت به انجام وظیفه خود مطمئن شود و نزد خداوند معذور باشد.

بررسی روایت زید الشحام

در جلسه قبل به طور مختصر اشاره ای به روایت زید الشحام درباره معنای فسوق نمودیم. مناسب است که مقداری درباره آن بحث کنیم. این روایت را وسائل در باب [1] 32 از ابواب تروک الاحرام کتاب الحج نقل میکند:

حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ الْمُفَضَّلِ‌ بْنِ صَالِحٍ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّفَثِ‌ وَ الْفُسُوقِ وَ الْجِدَالِ قَالَ أَمَّا الرَّفَثُ فَالْجِمَاعُ وَ أَمَّا الْفُسُوقُ فَهُوَ الْكَذِبُ أَ لَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ وَ الْجِدَالُ هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ لَا وَ اللَّهِ وَ بَلَى وَ اللَّهِ وَ سِبَابُ الرَّجُلِ الرَّجُلَ. [2] [3]

بررسی وثاقت مفضل بن صالح

شیخ در فهرست[4] و رجال[5] نام مفضل بن صالح را می برد ولی تضعیفی راجع به او نقل نمیکند. تنها تضعیف نقل شده درباره مفضل بن صالح از نجاشی و در ذیل ترجمه جابر بن یزید جعفی است:

332 - جابر بن يزيد أبو عبد الله و قيل أبو محمد الجعفي .... لقي أبا جعفر و أبا عبد الله عليهما السلام و مات في أيامه سنة ثمان و عشرين و مائة. روى عنه جماعة غمز فيهم و ضعفوا منهم: عمرو بن شمر و مفضل بن صالح و منخل بن جميل و يوسف بن يعقوب.[6]

آقای خوئی از این عبارت نجاشی استفاده کرده است که تضعیف مفضل بن صالح متسالم بین الاصحاب است.[7] اما آیا عبارت نجاشی واقعا چنین ظهوری دارد؟ اگر گفته بشود که فلان کس تضعیف شده است، آیا این بدان معناست که همه اصحاب او را تضعیف کرده اند؟ اساساً این چه تسالمی است که مرحوم شیخ نه در رجال و نه در فهرست، اشاره ای به آن نمی کند؟ فلذا ما احتمال زیاد می‌دهیم آن کسیکه مفضل بن صالح را تضعیف کرده، ابن غضائری بوده است. تضعیفات ابن غضائری هم مبتنی بر متن شناسی است و چنین تضعیفاتی، تضعیفات اجتهادی بوده و ادله حجیت خبر عادل شامل تضعیفات اجتهادی نمی شود. بله ابن غضائری در بيان طبقات روات، كنى و القاب و نسب و امثال آن خيلى دقيق بوده و شاید بتوان گفت کتاب وی در این زمینه ادق کتب رجالی است.

اما تعبیری را که ابن غضائری مسنداً از معاویة بن حُکَیم درباره اقرار مفضل بن صالح به جعل، نقل می کند، معنای روشنی ندارد. ابن غضائری در ترجمه مفضل بن صالح می گوید: المفضل بن صالح أبو جميلة الأسدي مولاهم النخاس ضعيف كذاب يضع الحديث. حدثنا أحمد بن عبد الواحد قال: حدثنا علي بن محمد بن الزبير قال حدثنا علي بن الحسن بن فضال قال: (سمعت معاوية بن حكيم يقول:) سمعت أبا جميلة يقول: أنا وضعت رسالة معاوية إلى محمد بن أبي بكر.[8]

عبارت أنا وضعت رسالة معاوية إلى محمد بن أبي بكر معنای واضحی ندارد. شاید مقصود مفضل بن صالح این باشد که وی، رساله معاویة را به صورت یک رمان تنظیم کرده است.

ولی در مقابل، حسن بن علی بن فضال، کتاب مفضل بن صالح را نقل می‌کند. با مراجعه به کتب اربعه مشاهده میکنیم که حسن بن علی بن فضال روایات بسیار زیادی را از مفضل بن صالح نقل کرده است. آیا می توان مدعی شد حسن بن علی بن فضال با وجود اینکه به جعّال بودن مفضل بن صالح اعتقاد داشته، مع ذلک کتاب و آن همه روایت از او نقل میکند؟ مطمئناً حسن بن علی بن فضال چنین عقیده ای نداشته است.

علاوه بر آن، اجلّاء و بزرگانی که لا یروون و لا یرسلون إلا عن ثقه، از مفضل بن فراوان نقل روایت کرده اند. مانند بزنطی، ابن ابی عمیر، صفوان، حسن بن محبوب، یونس بن عبد الرحمن، عبدالله بن مغیره. این عده از اجلایی هستند که حاضر نمی‌شود از یک کذاب، وضاع و جعال حدیث فراوان نقل روایت کنند. و این نشان میدهد که آنها با ابن غضائری هم عقیده نبودند.

وقوع حسن بن علیّ بن فضال فطحی در سند روایت

مشکلی در این روایت وجود دارد و آن این است که هدف ما از استناد به این روایت، اثبات این مطلب بود که وثاقت راوی برای حجیّت خبر، کفایت میکند و موثقات هم معتبر می باشد. در حالیکه یکی از راویان این روایت، حسن بن علی بن فضال فطحی است یعنی خود این روایت از روایات موثقه است و اثبات حجیّت روایت موثق بوسیله یک روایت موثق، دور است و باطل. مرحوم شیخ در عدّة می فرماید: اصحاب به روایات چنین ثقاتی اخذ می کردند و برای آن حجیت ذاتیة قائل می شدند البته در جایی که روایات و فتاوای صحاحِ معارض وجود نداشته باشد.[9] اگر کسی نسبت به این مطلبی که شیخ فرموده اطمینان حاصل کند، اعتبار روایت مورد بحث ما ثابت می شود زیرا اطمینان، حجت عقلائی است. اما اگر کسی بگوید کلام شیخ در عدّة ، اجماع منقول است و ما دلیلی بر حجیّت اجماع منقول نداریم باید از طریق دیگری اعتبار این روایت را اثبات کند تا در محذور دور واقع نشود.

به نظر می رسد طریق اثبات اعتبار روایت مورد بحث ما بدین گونه است که: بنای عقلاء بر اخذ به اخبار ثقات است منتها اگر ردعی از ناحیه مولی آمده باشد، آن را طرح می کنیم ولی اگر ردعی نیامده باشد، چنین بنائی ممضاة و معتبر خواهد بود. از طرفی به مقتضای ظهور آیه قرآن، کلمه فسق بر کسیکه گنهکار است اطلاق می شود. منتها حجیّت خود ظهورات هم با بنای عقلاء ثابت می شود. بنابراین ظهورات هم در جایی حجیت دارند که بر خلاف آن ظهورات، از طرف مولا، تفسیری که ذاتاً و لولاالمعارض، حجت و معتبر است، نیامده باشد. در این صورت است که به ظواهر کلام اخذ می‌شود. اما در ما نحن فیه، به وسیله خبر موثق که عقلاء آن را ذاتاً معتبر می‌دانند، تفسیری بر خلاف ظهور ابتدایی کلمه فاسق در آیه شریفه وارد شده است. پس بواسطه تفسیری که در روایت موثق بیان شده، ظهور ابتدایی کلمه فاسق در گنهکار از اعتبار ساقط می شود.[10] در نتیجه با اخذ به بنای عقلاء بر حجیت خبر موثق، اعتبار روایت مورد بحث را اثبات می کنیم.[11]