درس خارج فقه آیت الله شبیری

موضوع: حکم نگاه به اجنبیه با قصد ازدواج

در جلسات قبل گفتیم: مرد می‌تواند به زنی که می‌خواهد با او ازدواج کند نگاه کند، دلیلش روایاتی بود که به مردی که «مرید للتزویج» است، اجازه نگاه کردن داده بود، گفته شده هر چند ظاهر ابتدائی «مرید» اراده فعلی است، اما تعلیلی که در روایت آمده ظهور در اراده تعلیقی دارد و ظهور تعلیلی مقدم است. در این جلسه به نقد این مطلب می‌پردازیم.

کلام در این بود که آیا جائز است مرد به زنی که قصد ازدواج با او را دارد نگاه کند؟

از روایات متعددی جواز نظر استفاده می‌شود. در این روایت آمده بود که «الرجل یرید ان یتزوج المرأة أینظر الیها؟ قال: نعم، انما یشتریها باغلی الثمن»[1]

«یرید» ظهور در اراده فعلی دارد، «الرجل یرید أن یتزوج المرأة»، یعنی کسی است که می‌خواهد ازدواج کند و شمول آن بر کسی که هنوز تصمیم به ازدواج نگرفته و شاید در آینده تصمیمی بگیرد، خلاف ظاهر است.

بنابر این روایات دو مورد را شامل می‌شود:

1ـ کسی که تصمیم قطعی دارد که با فرد معیّنی ازدواج کند، خواه زیبایی ظاهری داشته باشد یا نه.

2ـ کسی که مقدمات ازدواجش فراهم شده ولی ازدواجش مشروط بر جمال ظاهری فرد مورد نظرش می‌باشد، و مطمئن است که این فرد، شرط را داراست.

و چند مورد را شامل نمی‌شود:

1 ـ مردی که می‌خواهد ازدواج کند می‌بیند که شرایط همسری در مورد فردی جمع است و فقط از جمال ظاهری او خبر ندارد، و در صورتی تصمیم قطعی می‌گیرد که از این جهت نیز مطمئن شود.

2 ـ کسی که می‌خواهد ازدواج کند و از شرائط او جمال ظاهری همسرش می‌باشد و نسبت به فردی معین می‌داند که این شرط را ندارد.

3 ـ مردی که نسبت به اصل ازدواج مصمم است ولی نسبت به موارد آن تصمیمی نگرفته است، و می‌خواهد موارد مختلف را بررسی کند، اگر کسی را دارای شرائط یافت تصمیم قطعی می گیرد که با او ازدواج کند.

4 ـ کسی که فعلاً اراده ازدواج ندارد، اما احتمال می‌دهد که با نگاه کردن به شخص خاصی او را بپسندد و به فکر ازدواج بیفتد.

روایت می‌فرماید «یرید أن یتزوج المرأة» و کافی است که اصل ازدواج مورد اراده شخص باشد هر چند نسبت به موارد خاصه تصمیمی نداشته باشد و در این موارد تصمیم به اصل ازدواج دارد.

لازمه این کلام استخدام است، و این خلاف ظاهر روایت است، چون روشن است که ضمیر در «یجوز ان ینظر الیها»[2] نمی‌تواند کلی باشد، به این معنی که بگوییم کسی که قصد ازدواج دارد می‌تواند به هر زنی نگاه کند و اگر شخصی باشد باید کلمه «المرأة» در صدر روایت نیز مشخص باشد. (یعنی تصیمی دارد با شخص معینی ازدواج کند.) و الا استخدام لازم می‌آید و به عبارت دیگر از روایت استفاده می‌شود که متعلق اراده و متعلق نظر واحد است، چون متعلق نظر شخص خاص است متعلق اراده نیز فرد خاص می‌باشد.

مرحوم آقای حاج شیخ فرموده‌اند: مردی که موردی را در نظر دارد و تحقیقات لازمه را انجام داده است فقط چنان چه از نظر ظاهری نیز او را بپسندد تصمیم به ازدواج می‌گیرد، در چنین مواردی نیز «یرید» صدق می‌کند، چون اراده قریب به فعلیت عرفاً اراده فعلی محسوب می‌شود، پس در مورد اول از این چهار صورت نیز «یرید ان یتزوج المرأة» صدق می کند. چنان که کسی که «بالقوة القریبة من الفعلیة» عالم باشد، او را عالم می‌دانند و ادله «هو لا یعلم» از چنین مواردی منصرف است.[3]

این فرمایش شما در صورتی صحیح است که بداند بعد از دیدن او را می‌پسندد، همچنان که در مثال «و هو لا یعلم» چنین است، ولی اگر شک دارد که بعد از دیدن او را می‌پسندد یا نه، اراده قریب به فعلیت نیست

درست است که ظاهر «یرید» اراده فعلی است لکن تعلیلی که در روایت آمده است ظهور در اراده تعلیقی دارد، و ظهور تعلیلی اقوی از ظهور حکم معلّل و بر آن مقدم است. روایت می‌فرماید «فانه یشتریها باغلی الثمن»[4] اصل اولی حرمت نظر است، ولی امام علیه السلام برای کسی که قصد ازدواج «بالعنوان الثانوی» دارد، اجازه نگاه کردن داده است، چون برای ازدواج مخارج فراوانی را متحمل می‌شود (مهریه وغیره)، و اگر چشم بسته اقدام کند خطر آن است که مال زیادی از او به هدر رود، بنابراین می‌تواند به موردی که اراده تعلیقی بر ازدواج با او را دارد (یعنی مقدمات تصمیم به ازدواج تمام شده فقط پسندیدن ظاهری مانده است) نگاه کند، ولی در هیچ یک از دو موردی که اراده قطعی بر ازدواج دارد (مورد اول و دوم که گذشت) حق نگاه کردن ندارد چون به تناسب حکم و موضوع استفاده می‌شود در جایی نگاه کردن جایز است که این نگاه کردن دخالتی در فعل یا ترک ازدواج داشته باشد.

استدلال به ظهور جمله «فانه یشتریها باغلی الثمن» در تعلیل تمام نیست چون در تفسیر این عبارت چندین احتمال دیگر هست:

الف: شاید معنی عبارت این باشد که این کسی که تصمیم به ازدواج گرفته باید برای تعیین مهریه موردش را ببیند تا بر اساس امتیازات زن در مورد مهریه موافقت کند، عقلاء برای فرار از ضرر معاملات کوچک مثمن را ارزیابی می‌کنند تا قیمت آن را تعیین کنند، در این جا نیز شارع مقدس می‌خواهد جلوی ضرر را بگیرد، لذا به کسی که متحمل مخارج زیادی خواهد شد اجازه می‌دهد که با ارزشیابی درست، مهریه و مانند آن را تعیین کند و این معنی منافاتی با ظهور «یرید» در اراده فعلی ندارد.

ب: شاید در این تعلیل به باب «اماء» تشبیه شده باشد، یعنی همان طوری که در خریدن کنیز نگاه کردن جائز است، در ازدواج با حُرّه که اهمیت بیشتری دارد و مخارج زیادتری را می‌طلبد «بالاولویة العرفیة» باید نگاه کردن جایز باشد، پس این تعلیل، باعث نمی‌شود که از ظهور «یرید» در اراده فعلی رفع ید کنیم.

ج: کسی که تصمیم به ازدواج گرفته و اطلاعی از وضعیت ظاهری همسرش ندارد، در تحیّر شدیدی به سر می‌برد که بالاخره بی مورد خرج کردیم یا با مورد؟ شارع برای این که زودتر از چنین مشقتی بیرون بیاید اجازه نگاه کردن به او داده است، و این منافاتی با ظهور «یرید» در اراده فعلی ندارد.

البته بعضی از این محتملات به خصوص احتمال اخیر متکلفانه است، لکن در مجموع معلوم می‌شود که ظهور «فانه یشتریها باغلی الثمن» در تعلیل چندان هم قوی نیست که باعث رفع ید از ظهور «یرید» در اراده فعلی شود.

سؤال: مراد از «اغلی الثمن» زندگی کردن است، یعنی مردی که می‌خواهد با زنی ازدواج کند باید نهایت احتیاط را بکند تا در زندگی دچار مشکل نشود.

پاسخ استاد مد ظله:

اولاً: در برخی از روایات همین باب (روایت حسن بن سرّی) برای علت جواز نظر می‌فرماید «فلم یعطی ماله؟!»[5] و این صریح است که مراد از مال و ثمن، مهریه و مخارج ازدواج است.

ثانیاً: «زندگی کردن» مفهومی مشترک بین زن و مرد است و اگر روایت به زندگی کردن نظر دارد پس چرا خصوص مرد را مشتری حساب کرده است؟

اکنون این سؤال مطرح است:

آیا هر گونه اراده تعلیقی ازدواج اراده به حساب آمده، برای جواز نظر کافی است؟ به نظر می‌رسد که موارد مختلف است و باید تفصیل قائل شویم.

توضیح این مطلب در جلسات آینده خواهد آمد.

« والسلام »