موضوع:
جمع بندیبحث
در مقام اول ـ كه عبادات مكروهه اى كه بدل دارند و امرشان امر بدلى است مثل
نماز در حمام ـ به پايان رسيد و مى خواهيم در خاتمه مجموعه علاجهاى ذكر شده
در آن را جمع بندى كنيم و گفتيم كه در بحث اجتماع امر و نهى دو فرض است.
فرض اول: اينكه
قائل به جواز شويم و بدلى بودن را براى جواز اجتماع كافى بدانيم و طبق اين مبنا و
فرض مشكلى در كار نيست نه مشكل امتناع در كار است و نه مشكل قصد قربت به بيانى كه
گذشت .
فرض
دوم: اينكه قائل به امتناع شويم كه در اين فرض و طبق اين مبنا وجوهى براى علاج
مشكل و تجويز كراهت در عبادت بيان شده است كه ذكر مى كنيم.
وجه اول : يك
علاج راه حل مرحوم صاحب كفايه(رحمه الله)(
[1]) بود
كه نهى را ا ز مولويت مى انداخت و قائل بود كه ارشاد است به اين كه ثواب بدل
و فرد ديگر بيشتر است و در حقيقت از ظهور نهى در زاجريت دست مى كشد و
مى گويد اخبار از قلت ثواب است .
وجه دوم : اين
وجه علاج را شهيد صدر(رحمه الله)(
[2])
اضافه كرده اند كه نهى از خصوصيت و قيد در حمام باشد نه از متخصص و نماز مقيد
در حمام و قيد غير از مقيد است.
وجه سوم:علاج
سوم نيز مورد قبول و اختيار شهيد صدر(رحمه الله) بود و گفتيم
كه متعين است بدين ترتيب كه نهى را بر طلب ترك حمل كنيم و نهى هم به مقيد خورده
باشد نه قيد، و ترك نماز در حمام مطلوب است و مولا از آن زجر مى كند ولى اين
زجر نشئت گرفته از مبغوضيت بالفعل نيست بلكه مبغوضيت اقتضايى و شانى است كه مغلوب
محبوبيت جامع در ضمن آن فرد است چون ظهور حالى نواهى و اوامر در اين كه متعلقاتشان
مبغوض يا محبوب بالفعل هستند، ضعيف تر از ظهور اوامر و نواهى در مولويت است بلكه
اصلاً ممكن است كسى ظهور در مبغوضيت فعلى را انكار كند و بگويد بيش از اين ظهور
ندارد كه مولا داراى غرضى در متعلق امر و نهى است .
وجه چهارم: علاج
چهارمى هم مرحوم ميرزا(رحمه الله)(
[3]) داشت
كه گذشت بنابر اين كه امتناع از باب دلالت التزامى امر به جامع بدلى بر ترخيص در
تطبيق باشد يعنى لازمه اش ترخيص در تطبيق جامع بر هر فردى مى باشد و اين
ترخيص با نهى كراهتى و تنزيهى از آن فرد قابل جمع است كه اگر اين منشا امتناع باشد
اين هم علاج مى شود به اين كه مراد از ترخيص اباحه بالمعنى الاعم است كه قابل
جمع است با كراهت و با حرمت جمع نمى گردد.
وجه پنجم : يك
وجه پنجمى هم مرحوم آقاى خويى(رحمه الله)(
[4]) ذكر
كرده است كه همان وجهى است كه صاحب كفايه(رحمه الله) در
مقام دوم ـ كه امر انحلالى است و بدل ندارد مانند روزه در روز عاشورا ـ قائل است
كه البته در مقام دوم درست نبوده و قابل تطبيق نيست ـ چنانكه خواهد آمد ـ ليكن
ايشان مى فرمايد در اينجا صحيح است .
در
آنجا صاحب كفايه(رحمه
الله)(
[5])جواب
ديگرى مى دهد و مى گويد
جواب صاحب کفایه:نهى
خورده به همين روزه اى كه به آن امر مستقل خورده است ولى نهى به جهت مفسده و
مبغوضيت نيست بلكه در حقيقت طلب مصلحت ديگرى است كه در ترك روزه است پس يك مصلحت
در روزه است كه مقتضى امر استحبابى به آن است و يك مصلحت اقوى هم در ترك روزه يا
عنوان ديگرى كه منطبق بر ترك روزه است، مى باشد
مثال:مثل
مخالفت با بنى اميه و دشمنان اهل بيت(عليهم السلام) و مولا آن
مصلحت را مى خواهد چون اقوى است لهذا گفته روزه را انجام نده ولى اگر روزه هم
گرفتى چون مصلحت دارد صحيح است و اين از باب تزاحم است و خود صاحب كفايه(رحمه
الله)هم
مى گويد اين جواب در صورت اول هم مى آيد ليكن مرحوم ميرزا(رحمه
الله)(
[6])و
ديگران در آنجا بر مرحوم آخوند(رحمه الله) اشكال وارد
مى كنند ـ
اشکال مرحوم میرزا: از
آنجا كه متعلق امر و نهى يك فعل است و روزه در روز عاشورا بايد هم مطلوب باشد و هم
منهى عنه ـ تزاحم ميان فعل و ترك معقول نيست چون نقيضين هستند و يا اگر ضدين باشند
چنانچه مصلحت اقوى در عنوان وجودى منطبق بر ترك روزه باشد ثالث ندارند و ترتب و
تزاحم در آن معقول نيست
رد اشکال:ولى
اين اشكال در اين جا وارد نيست چون امر بدلى بوده و داراى مندوحه است و ثالث دارد
بنابراين اين جا آن اشكال وارد نيست و تزاحم معقول است. اين علاج، بالدقه در مقام
اول جارى نيست بلكه در بخشى از مقام سوم جارى است
دلیل عدم جریان پاسخ در مقام اول:زيرا
كه در مقام اول فرض ما اين است كه آنچه را كه داريم يك عنوان عبادى است كه متعلق
امر و نهى است نه دو عنوان، و مقام سوم اين بود كه نهى بخورد به عنوان ديگرى كه با
عنوان ماموربه عموم من وجه باشد
مثال:مثل
(اتقوا من مواضع التهم) كه نرفتن به مواضع التهمة مخصوص نماز نيست حال اگر صلاتى
را در موضع تهمت انجام داد در اين جا اين علاج پنجم جا دارد
علاج پنجم در مقام اول:اما
در مقام اول علاج پنجم صحيح نيست و فرض تزاحم در آن، همان محذورى كه در مقام دوم
دارد در اين جا هم مى آيد چون نهى به عنوان صلاة در حمام خورده است و درست
است كه صلاه بدل دارد و فعليت هر دو امر و نهى تكليف به مالا يطاق نيست ولى تزاحم
در اين جا نمى آيد ـ البته به شكلى كه آقايان جواب صاحب كفايه(رحمه
الله)
را تصوير كرده اند ـ
دلیل عدم جریان علاج پنجم در مقام اول:زيرا
كه آنها مطلب مرحوم آخوند(رحمه الله)را در مقام
دوم، بر تزاحم امتثالى حمل كرده اند و اين تزاحم امتثالى اين جا معقول نيست
چون متعلق نهى فردى از همان طبيعت ماموربه به امر بدلى است و با همان عنوان و جايى
كه عنوان واحد باشد تركيب انضمامى معنى ندارد و آقايان با تركيب انضمامى قائل به
جواز شده اند نه اتحادى و وقتى تركيب، انضمامى مى شود كه عنوان دو تا
باشد و شرط ديگر هم اين است كه عنوان هاى متعدد بايد بينشان عموم من وجه باشد
و جهت افتراق داشته باشند و الا آنجا هم تزاحم معقول نيست چون نهى و يا طلب مصلحتى
كه در ترك نماز در حمام است اقوى و مطلق است و مى خواهيم امر به نماز را هم
به نحو ترتب درست كنيم حال اگر مخالفت نهى مورد افتراق نداشته باشد امر ترتبى و
تزاحم معقول نمى شود چرا كه امر ترتبى به غير اهم مشروط است به ترك اهم و ترك
اهم اگر مساوق با فعل مهم باشد، ديگر امر به مهم معقول نيست و تحصيل حاصل است يعنى
بايستى امر به نماز مشروط به ترك آن عنوان كه ترك نماز در حمام است نباشد زيرا كه
ترك نماز در حمام مساوق فعل نماز در حمام است كه تحصيل حاصل است چون كون نماز در
حمام منهى عنه است نه كون در حمام.
نتیجه:پس
در اينجا هم تزاحم و ترتب ممكن نيست پس لازم است دو قيد بيايد 1) اين كه عنوان يكى
نباشد و 2) شرط دوم اين كه عنوان منهى عنه مورد افتراق داشته باشد اما اگر اخص از
ماموربه باشد باز هم ترتب و تزاحم ممكن نخواهد بود .
جایگاه علاج پنجم:پس
علاج پنجم را بايد در يك شق از مقام سوم بياورد چون در شق سوم كه تعدد عنوان است
مى گويند يا امر بدلى است و يا شمولى و مى توان در آن شق كه بدلى است
اين علاج را آورد.
متعین وجه سوم است:به
اين ترتيب عبادات مكروهه كه عبادت بدل داشته باشد با همان سه وجهى كه بيان شد
اشكالش حل مى شود و گفتيم متعين وجه سوم است چون ظهور نهى در اين كه متعلق به
نماز و مقيد است و در اين كه مولوى است، أقوى است و اخف الظهورات، ظهور در اين است
كه متعلق نهى مبغوض فعلى است كه اصلا ما ظهورش را قبول نداشتيم و اگر هم چنين
ظهورى باشد يك ظهور حالى ناشى از غلبه است كه اضعف از ظهورات ديگر است
عدم نیاز به اجماع:طبق
اين وجه نيازى به اجماع و دليل ديگر بر صحت عبادت مكروهه در اين مقام نداريم و
اطلاق امر كافى است و براين ظهور مقدم مى شود و اگر اين ظهور ضعيف هم نباشد و
اخف ظهورات هم نباشد يك قرينه عام بر عدم آن در نواهى از عبادات مكروهه وجود دارد
و آن اين كه دليل نهى گفته است اين عبادت را اين جا انجام نده و اين بدان معناست
كه عبادت بودن را مفروغ عنه گرفته است و از همين فهميده مى شود كه بنابر
امتناع، مبغوضيت فعلى در آن نيست و مبغوضيتش شأنى و اقتضايى است و اين هم
نكته اى است كه مى شود در اين جا اضافه كرد كه اين بحث مقام اول بود.
مقام دوم: عبادتى
است كه امر آن شمولى باشد و بدل نداشته باشد مثل روزه در روز عاشورا كه ديگر فرض
جواز اجتماع در آن نمى آيد و قائل به جواز اجتماع در جائى قائل به جواز است
كه امر بدلى باشد ولى اين جا امر شمولى است و روزه در اين روز ماموربه است و لذا
در اين جا كسى كه آنجا قائل به جواز است اين جا امتناعى است و نمى شود اين
روزه، هم ماموربه باشد و هم منهى عنه و وجوه سه گانه اى كه آنجا گفته شد اين
جا نمى آيد.
دلیل عدم جریان وجه اول:اما
وجه اول نمى آيد چون بدل ندارد تا اين كه بگوئيم بدلش ثواب بيشترى دارد و اين
فرد ثواب كمترى دارد.
دلیل عدم جریان وجه دوم:اما
وجه دوم هم جا ندارد چون خود اين فرد متعلق امر است نه جامع و اين حصه كه امر
مستقلى دارد با قيدش ضدينى هستند كه ثالث ندارند و اگر بخواهد قيد صوم يوم عاشورا
را ترك كند بايد اين حصه از روزه را ترك كند.
دلیل عدم جریان وجه سوم:اما
وجه سوم كه بگوئيم نهى اين جا مبغوضيت شأنى دارد اين هم در اين جا نمى آيد
چون مبغوضيت شانى در جائى نافع است كه مكلف بتواند هر دو غرض مولا را حفظ كند و در
اينجا ملاك امر به روزه امروز با ملاك نهى از آن قابل جمع نمى باشند بحث
ترخيص در ترك هم اين جا معنى ندارد چون جائى است كه امر به جامع بخورد و جائى كه
امر به فرد خورد، مبادى امر و نهى در خود فرد جمع شده است كه اجتماع ضدين است
ولهذا علماء جواب ديگرى داده اند و هر يك از صاحب كفايه(رحمه الله)(
[7]) و
مرحوم ميرزا(رحمه
الله)(
[8]) و
شهيد صدر(رحمه
الله)(
[9]) هر
كدام يك جواب داده اند كه ذيلاً آنها را بيان مى داريم .
پاسخ صاحب کفایه:اما
جوابى را كه مرحوم صاحب كفايه(رحمه الله) فرموده اين
است كه نهى در اين نوع دوم ـ كه امر شمولى است مثل روزه در روز عاشورا ـ از باب
تزاحم است نه از باب اجتماع يعنى نهى را تاويل برده و مى گويد واقع نهى در
اين جا طلب و امر است نه نهى و مبغوضيت زيرا كه يك مصلحت ديگرى اقوى از مصلحت فعل
عبادى در روزه اين روز است كه آن مصلحت در ترك روزه اين روز مى باشد و يا
عنوانى كه ملازم با ترك روزه اين روز است مثل مخالفت با بنى اميه (لعنة الله
عليهم) و چون آن عنوان داراى مصلحت اقوائى است لذا شارع مى گويد آن را تحصيل
كن كه همان نهى از روزه است ولى چون فعلش هم مصلحت دارد اگر انجام دهد و نهى را
مخالفت كند اين مصلحت كه اضعف است تحصيل مى شود ولذا صحيح است و اجتماع حب و
بغض لازم نمى آيد تا اين كه از باب اجتماع امر و نهى شود بلكه از باب تزاحم
است .
اشکال مرحوم میرزا:اين
وجه را مرحوم ميرزا(رحمه الله) اشكال مى كند و حمل
مى كند بر تزاحم امتثالى و مى فرمايد تزاحم در اينجا معقول نيست چون اگر
مصلحت در ترك باشد ترك نقيض فعل است و يعنى يك مصلحت در فعل است و يك مصلحت در ترك، ولى فعل و ترك نقيضين هستند و در نقيضين ترتب معقول نيست و هر جا كه ترتب معقول
نبود تزاحم هم معقول نيست و اگر عنوانى كه مصلحت اقوى در آن است يك عنوان وجودى
است كه منطبق بر ترك است مثل مخالفت با بنى اميه و دشمنان اهل بيت(عليهم
السلام)ضدين
مى شوند ولى ضدينى كه ثالث ندارند و در بحث ترتب گفته شد جائى كه ضدين ثالث
نداشته باشد هم ترتب معقول نيست چون تحصيل حاصل است پس توجيه عبادات مكروهه در اين
قسم از باب تزاحم به نحوى كه مرحوم صاحب كفايه(رحمه الله) بيان
مى كند قابل قبول نيست.