صحيح و اعم/فصل سوم: استعمال/دليل لفظي/علم اصول

 

 بحث دوّم، صحيح و أعمّ

 بحث مهّم ديگری در كلمات بزرگان اصولی مطرح شده كه آيا مدلول الفاظ عبادات و معاملات، حقيقت در عبادت صحيح و معامله صحيح می باشند و يا اعّم از صحيح و فاسد را شامل می باشند؟ آيا مثلاً خصوص مركّب صحيح را نماز می گويند و يا أعمّ از صحيح و فاسد از آن را؟

 

 مقام اوّل - اسماء عبادات:

 اين مقام دارای جهات متعدّدی می باشد كه مناسب است به ترتيب اين جهات را مورد بررسی قرار دهيم:

 

 جهت اوّل - ارتباط اين بحث با حقيقت شرعيّه:

 ارتباط اين بحث با بحث ثبوت حقيقت شرعيّه در الفاظ عبادات و معاملات چگونه است؟ بدون شك بنابر ثبوت حقيقت شرعی در معانی مخترعه و يا حقيقت عرفی قبل از شارع در معانی مركبه بحث صحيح و اعم بدان معنا خواهد بود كه آيا آن معنای شرعی حقيقی و يا عرفی خصوص صحيح از عبادات و معاملات هستند يا اعمّ از صحيح و فاسدی مثلاً هنگامی كه پذيرفتيم لفظ صلاة حقيقت در ركعات و سجدات و تفصيلات مخصوصه شده است آيا حقيقت در صحيح از اين ركعات و سجدات است يا حقيقت در اعمّ از صحيح و فاسد آنی و اما بنابر اين كه الفاظ عبادات بر همان معانی لغوی خويش باقی باشند ممكن است گفته شود كه استعمال الفاظ مزبور در معانی مخترعه شرعی - چه صحيح و چه اعمّ از فاسد و صحيح - مجاز می باشد و جايی برای بحث صحيح و اعم نيست.

 بنابراين، بحث از صحيح و اعم در جايی است كه قائل به حقيقت شرعيّه و يا عرفيه در معانی مركبه باشيم وليكن اصوليون سعی كرده اند بنابر قول به مجاز بدون الفاظ در معانی شرعيه مركبه بازهم جريان نزاع صحيح و اعمِّ و اثر عملی آن را تصوير نمايند و ثابت كنند صحيحی تواند در موارد مشكوك به اطلاق دليل تمسّك نمايد ولی اعمی می تواند تمسّك به اطلاق دليل داشته باشد و قيد يا جزء مشكوك زايد را نفی نمايد. و در اين رابطه بياناتی دارند.

 

 بيان اول:

 ظاهر بيان صاحب كفايه آن است كه بحث در حقيقت بنابر اين در أقرب المجازات است و اين كه قرينه تنها نفی اراده معنای حقيقی را می كند ولی بايد خطاب را حمل بر أقرب المجازات نمود و بحث می شود كه مجاز أقرب، صحيح است يا أعمی سپس اشكال می كند كه وقتی قرينه ای در بين نباشد كه لفظ حمل بر معنای حقيقی خواهد شد و اگر قرينه دركار باشد لفظ ظهور در اراده اين معنای مجازی و يا آن ديگری را ندارد و بايستی به قرينه و مفاد آن رجوع كرد و اين كه ادعا شود قرينه هميشه دال بر صحيح و يا أعم می باشد قابل اثبات نيست.

 

 بررسي اشکال ايشان:

 1)- اشكال ايشان اگر صغروياً باشد قابل قبول است و می توان گفت كه در ترديد بين معنای مركب صحيح يا أعم، هيچ كدام أقربيّت با معنای لغوی عام ندارد زيرا هم مركب صحيح و هم اعم نسبت به معنای حقيقی لغوی در حد واحد مجاز است و هيچ يك از دو معنای مجازی صحيح يا اعم در طول ديگری باشد.

 2)- امّا اگر مقصود اشكال كبروی باشد وارد نيست زيرا می اتوان در معانی مجازيّه، أقرب المجاز را تصوير نمود. قبلاً در باب وضع گذشت مناسبت و علاكه ذاتی بين معنای حقيقی و معنای مجازی كه موجب صحّت استعمال لفظ در معنای مجازی است ممكن است در يك معنای مجازی بيشتر از معنای ديگر باشد و به عبارت ديگر اقتران طولی كه نسبت به معانی مجازی ايجاد می شود ممكن است بين لفظ و تصوّر يك معنای مجازی قوی تر از اقتران با تصوّر معنای مجازی ديگر باشد مانند مناسبت بيشتر استعمال لفظ اسد در رجل شجاع به مناسبت شجاعت، تا آنكه اين لفظ در رجل بخّرالفم مثلاً استعمال شود و يا اين كه يك معنای مجازی در طول معنای مجازی ديگر و با مناسبت با آن باشد كه از آن تعبير می شود به سبك مجاز از مجاز.