درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: فقه معاصر/فقه سیاست خارجی /راهبردهای دشمن شناسی

حدیث خوانی

حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ‌ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: يَا مُعَاوِيَةُ مَنْ‌ أُعْطِيَ ثَلَاثَةً لَمْ يُحْرَمْ ثَلَاثَةً مَنْ أُعْطِيَ الدُّعَاءَ أُعْطِيَ الْإِجَابَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ الشُّكْرَ أُعْطِيَ الزِّيَادَةَ وَ مَنْ أُعْطِيَ التَّوَكُّلَ أُعْطِيَ الْكِفَايَةَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ‌ ﴿وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ﴾‌ وَ يَقُولُ‌ ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ‌﴾ وَ يَقُولُ‌ ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾.[1]

امام صادق علیه‌السلام به معاویه ابن وهب فرمود: دعا و شکر و توکل، مواهب الهی هستند که به انسان ها داده می‌شوند و به انسانی که این توفیق را می‌دهند که در درگاه خدا توجه و تضرع کند و از خدا چیزی بخواهد پاسخش را هم به او خواهند داد. کسی که موفق به دعا می‌شود حتما پاسخ را دریافت می‌کند بعضی وقت ها فکر می‌کنیم پاسخ همان چیزی است که از خدا می‌خواهیم بعضی از وقت ها پاسخ چیز دیگری است هرکسی که خدا به او نعمتی داد، زبان به شکر گشود و در عمل شاکر بود این نتیجه‌ی شکر گذاری هم گرفته است. نتیجه این است که خداوند آن چیزی را که به او داده بیشتر خواهد کرد. رزقش را افزایش می‌دهد و هر کس توکل را به او دادند، توکل از الطاف خدا و مواهب الهی است، وقتی دل کسی را با توکل قرین کردند و جان کسی را شکر گزار کردند و در نهاد کسی دعا را اعطا کردند و او را با دعا و شکر و توکل عجین کردند، حتما نتیجه‌ی توکل بر خدا را هم به او خواهند داد. نتیجه‌ی توکل این است که خداوند او را در همه چیز کفایت می‌کند. کسی که به خدا توکل کرده است دو شاخه‌ی خود را در پریز برق الهی زده و هیچ موقع کم نمی‌آورد. حضرت برای این فرمایشات خود استدلال کردند، فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ‌ ﴿وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ‌﴾ وَ يَقُولُ‌ ﴿لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ‌﴾ وَ يَقُولُ‌ ﴿ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾‌، پس این ها تضمینی است، اولا این مواهب اعطایی است باید انسان تلاش کند تا دریافت کند و اگر دریافت کرد دستمزد خود را هم خواهد گرفت.

تجربه بشر در دشمن شناسی

درباره‌ی دشمن شناسی در حوزه‌ی سیاست خارجی به اینجا رسیدیم که از تجربه‌ی بشری در این حوزه چه استفاده ای می‌توانیم کنیم. تجربه‌ی بشری را نقل کنیم و بر مدعای ما که واجب است در حوزه‌ی سیاست خارجی دشمن شناس بود و با دشمن خصمانه رفتار کرد، دلیل پیدا کنیم. دشمن شناسی در اسناد راهبردی رژیم صهیونسیتی را مورد مطالعه قرار دادیم و گفتیم این رژیم با استفاده از ظرفیت های خود در مسیر دشمن شناسی از هیچ تلاشی فرو گذار نیست و بعد از شناخت دشمن از هیچ فرصتی برای مقابله با دشمن کوتاهی نخواهد کرد.

بررسی اسناد رسمی انگلستان

امروز وارد بحث دشمن و تهدیدات ناشی از آن در اسناد رسمی انگلستان خواهیم شد. دولت انگلستان در سال ۲۰۲۱ سند راهبردی امنیت ملی و سیاست خارجی این کشور را در یک بسته‌ی واحد و منسجم منتشر کرد. به دلیل تحولاتی که در عرصه های بین المللی شکل گرفت این سند در سال ۲۰۲۳ مورد بازبینی قرار گرفت و مجدداً یک سند حدود پنجاه صفحه‌ای با نام بازبینی جامع سیاست خارجی و دفاعی انگلیس منتشر شد. یعنی این سند به روز رسانده شده‌ی سندی است که در سال ۲۰۲۱ منتشر شده است. این سند بازبینی در حقیقت دومین سند رسمی این کشور در حوزه‌ی سیاست خارجی است که پس از خروج انگلستان از اتحادیه‌ی اروپا منتشر شده است، تقریباً به همه‌ی مسائل سیاست خارجی و اولویت های آن پرداخته و هم‌پیمانی ها و دشمنی ها را تعریف کرده است. در این سند دولت انگلستان چالش های بزرگ جهانی را که با آن مواجه است را برشمرده. دشمنان خود را معرفی کرده و راهکارهای مربوط به مقابله با دشمنان را هم ترسیم کرده و اهداف خود از این سند را بازگو کرده است. بزرگترین چالش بر اساس این سند شکل گیری یک نظم جدید در جهان، نظمی که در مغایرت با نظم فعلی است. نظم فعلی در اختیار آمریکا و غرب است، نظام تک قطبی، در حالی که نظم جدیدی در حال شکل گیری است آن نظم با محوریت چین و روسیه و ایران و در مقابله با نظم آمریکایی محور است. این را بزرگترین چالش خود در سند می‌دانند. بزرگترین دشمن خود در این سند، روسیه سپس ایران را برمی‌شمارند و چین را هم با احتیاط جرئت نمی‌کنند به عنوان خصم یاد کنند و به عنوان چالش یاد می‌کنند.

ببینیم در این سند چه نکاتی برجسته شده و دشمن شناسی و پدیده شناسی و دوست شناسی و راه های مقابله با دشمن را چگونه ترسیم کردند. در این سند وضعیت امنیت جهانی را از گذشته وخیم تر قلمداد کردند. وقتی نگاه می کنیم اوضاع امنیتی در جهان حقیقتا وخیم است. آن ها از یک زاویه و سایر کشور ها از یک ناحیه‌ی دیگر نگاه می‌کنند. وقتی آنان می‌گویند وخیم است اولین چیزی که جلوی چشم آنان می‌آید جنگ روسیه با اوکراین است می‌گویند اروپا با اروپا درگیر شده است و طرف مقابل یک کشور قوی و قدرتمند اروپایی به نام روسیه است و صاحب حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل است و دارای قدرت نظامی و ریسک پذیری بالا و سامان دهی هم‌پیمانان پیرامونی و قدرت اثرگذاری به یک کشور مثل اوکراین هجوم آورده و برخی از مناطق سرزمین را اشغال کرده است و برخی دیگر را با رفراندوم برای خود کرده است و در حقیقت نظام قانونی جهان را بهم ریخته است. از رهگذر این جنگ بحران قضایی در دنیا ایجاد شده است بسیاری از مناطق دنیا در سال های آینده به دلیل سرگرم بودن اوکراین و روسیه که بزرگ ترین منبع تغذیه گندم در جهان بودند را سرگرم جنگ شدند با نمی‌توانند تولید یا صادر کنند. کشور هایی مثل مصر و اردن با کمبود آذوقه مواجه هست و کشور های اروپایی در وضعیت بحرانی قرار دارند، در آلمان اینقدر وضعیت سوخت نابهنجار است که علی رغم همه‌ی تعهداتی که دولت سبز ها نسبت به رعایت بهداشت و محیط زیست و پاک بودن هوا داشتند مجبور شدند به سوخت های فسیلی روی آورند ذغال سنگ می‌سوزانند این نشان دهنده‌ی بحرانی بودن وضعیت جهان در عرصه های مختلف چه به لحاظ امنیتی یا غذایی یا بهداشتی و محیط زیست با صف بندی های جهانی است. این از منظر آنان که امروز یک واقعیت است. وقتی از سوی دیگر می‌بینید، غربی ها از سوی آمریکا دلار را بر دنیا حفظ کردند، آمریکا با خلق پول ثروت های دنیا را به نفع خود جمع می‌کند. آمریکا کشورهای دیگر را مورد ظلم قرار می‌دهد با حمایت از کشورهای رژیم صهیونسیتی ملتی را بی خانمان کرده و به هم‌پیمانان خود بی وفا است، دولت افغانستان را سر کار آوردند و از آن حمایت نکردند و اوکراین در آتش جنگ می‌سوزد آن ها به نوعی تماشاچی هستند و سود می‌برند. بزرگترین برنده‌ی جنگ اوکراین به نوعی چین و آمریکا است. این ها شاخص های عمومی وضعیت دنیا است ما امروز فرصت این را نداریم زیاد تر صحبت کنیم ولی وضع جهانی از گذشته وخیم تر است. جهان بر سر دو راهی است. در وضعیت کنونی جهان هژمون آمریکا فرو ریخته است، یک نظم جدیدی در حال شکل گیری است، کشور های ریز باید خود را یا با این طرف با آن طرف تنظیم کنند که هر طرف بروند معذوریت هایی دارند این ها نشان دهنده وخیم بودن اوضاع جهان است. در این برآورد که دولت انگلستان منتشر کرده آمده است که بی ثباتی و نا امنی همانطور که عرض کردیم چه امنیت عمومی یا غذایی یا سوخت ممکن است بیش از یک دهه استمرار پیدا کند. امروز ما در سال ۲۰۲۳ هستیم بیش از یک دهه یعنی بعد از سال ۲۰۳۰ هم ممکن است بحران امنیتی ادامه پیدا کند در همین برآورد خود انگلیسی ها می‌گویند بحران فعلی ممکن است تا بعد از دهه ۲۰۳۰ هم ادامه داشته باشد.

در این برآورد تهدیدات دولت های اروپایی پس از بروز بحران اوکراین افزایش پیدا کرده است. جنگ بعضی ها را در خط مقدم اول بعضی ها را در جبهه ی پشتیبان درگیر می کند، امروز وقتی ناتو درگیر جنگ است همه‌ی کشور های عضو ناتو درگیر جنگ هستند و اگر جنگ ادامه پیدا کند کشور های عضو ناتو باید با قدرت بیشتر وارد شوند، همه درگیر این جنگ و تبعات آن هستند یعنی اثری که این جنگ و محدودیت های قضایی فراهم کرده است اثری که این جنگ روی محدودیت های سوختی ایجاد کرده است، امروز اروپا از ظرفیت کافی برای تأمین سوخت خود چه در فصل سرما و گرما برخوردار نیست. این ها همان نکته ای است که در برآورد بعد از جنگ اوکراین تهدیدات دولت های اروپایی افزایش پیدا کرد و می‌کند و متنوع تر از گذشته است تنوع آن هم این است فقط ابعاد أمنیتی را نمی‌گیرد بلکه ابعاد قضایی و محیط زیستی و همه‌ی این ها را گره زده است، این همه اعتراضات که در پایتخت های اروپایی صورت می‌گیرد بخشی از آن برای بیکاری و نبود عدالت اجتماعی است. سپس می‌گویند احتمال اینکه سایر کشور های اروپایی هم درگیر جنگ شوند، رو به تقویت است. در ارزیابی‌های این سند گذار به دنیای چند قطبی، تقسیم شده، مناقشه بر انگیز، گزار به این دنیا که به واسطه وجود آن از دنیای تک قطبی که زیر هیمنه‌ی آمریکا و غرب بود عبور کردیم، سریع تر و دائمی تر از آنچه انتظار می‌رفت محقق شده است. یعنی تا کشور ها به خود بجنبند دنیا چند قطبی شد قطب جدید شکل گرفت و کشور ها در آن نقش آفرینی کردند. در مقدمات این سند پیش بینی شده است که رقابت ها و تعامل عرصه های بین الملل به ایجاد و توسعه‌ی یک بلوک سیاسی و امنیتی میان ایران و چین و روسیه منجر شده است یا پیش بینی کردند که منجر می‌شود. این همان نظم جدیدی است که به آن اشاره کردیم آنها می‌گویند این نظم جدید راهبرد مخاصم آمیز با غرب را دارد یعنی این نظم جدید ایجاد می‌شود برای اینکه با غرب در معادلات بجنگد و حق خود را استیفا کند از سیطره‌ی جامعه‌ی غرب و معادلات جهانی بکاهد. این نقطه‌ی اوج و سخت تهدیدات و چالش های کشور های غربی مثل انگلستان است که نظم جدیدی و سیل بنیان کنی در حال آمدن است. بر اساس برآورد های ارائه شده در مقدمات این سند از تحولات جهانی و متغیر های اثرگذار، می‌گویند لندن در وضعیت فعلی در یک موقعیتی و ریسک امنیتی بالا قرار گرفته است یعنی خطرناک است یک دولت اروپایی و دولتی که همواره با سیاست ورزی و خرد ورزی و مکاری از مواهب جهانی و جهانی شدن برخوردار بوده است امروز می‌گوید ما در موقعیت ریسک بالا در اوضاع امنیتی هستیم یعنی امنیت ما در آستانه ی ترک برداشتن است و ادامه می‌دهند این وضعیت با ریسک ممکن است احتمالا پس از دهه ی ۲۰۳۰ هم ادامه پیدا کند. در این سند علاوه بر ابراز نگرانی از شکل گیری نظم جدید مبتنی بر اتحاد چین و روسیه و ایران، از فدراسیون روسیه به عنوان مهم ترین دولت متخاصم و پس از آن از ایران به عنوان دولت متخاصم یاد شده است.

سپس ابزار ها و تاکتیک های اعمالی لندن علیه دول متخاصم را بیان می‌کنند ابزارهایی مثل تحریم همه جانبه، عملیات روانی، می‌گویند این تاکتیک و ابزار ها علیه دول متخاصم با اولویت روسیه مورد توجه قرار خواهد گرفت یعنی ما باید از همه‌ی ابزارهای خود علیه دشمن که روسیه و بعد ایران باشد استفاده کنیم و حمایت تسلیحاتی از اوکراین به عنوان خط مقدم مقابل غرب با روسیه مورد تأکید واقع شده است بالآخره اوکراین خط جنگ است ما در این خط جنگ باید از اوکراین حمایت کنیم البته این حمایت بیشتر جنبه ی سیاسی و رقابتی دارد که در جای خود باز می‌کنیم. تنظیم کنندگان این سند از چین به عنوان یک چالش بزرگ برای نظم و ثبات جهانی یاد کردند پس این سند معطوف به یک حادثه‌ی بزرگ است و آن شکل گیری یک محور نظم جدید که آن محور جدید با مشارکت ایران، چین و روسیه شکل خواهد گرفت و هدف نهایی آن نظم جدید، برهم زدن تعادل غرب بر عرصه های مدیریتی جهان است.

نکته ی دوم اینکه روسیه دشمن ترین دشمن انگلستان است و ایران دشمنی در ردیف بعدی است و از نگاه آنان با یک تعبیر احتیاط آمیز دولت چین یک چالش بزرگ برای نظم و ثبات جهانی است. راجع به اینکه این ها در مورد روسیه چه فکر می‌کنند، در مورد روسیه پنج شیش محور بزرگ را آوردند من هم در سیاق دشمن شناسی مجبورم این ها را عرضه کنم. می‌گویند در این سند نگرش ما یعنی انگلستان به فدراسیون روسیه یک نگرش تهدید امنیتی است. روسیه تهدید است چون تهدید است دشمن است. چرا تهدید می‌کند؟ چون شروع کرده از نگاه آنان به سرزمین های اروپایی تعرض کردن، به اوکراین تعرض می‌کند. تهدیدی که روسیه برای امنیت اروپا و نظم جهانی ایجاد می‌کند باعث شده که در میان مدت روسیه به عنوان اولویت سیاست خارجی انگلستان باقی بماند. وقتی اولویت ها را در اصول سیاست خارجی هر کشور یا در اسناد راهبردی تعیین می‌کنند بر مبنای تهدیدات کشور ها نگاه می‌کنند که اول تهدید دارند یا ندارند که اگر داشتند بزرگترین تهدید اولویت است و اگر نداشتند بر مبنای منابع و مصالح، آنجا که بیشترین مصلحت را می‌توانند اتیان کنند آنجا اولویت است. الان دولت انگلستان وقتی کتاب سیاست خارجی خود را ورق می‌زند بزرگترین تهدیدی که با آن مواجه است از منظر منافع ملی خود، دخالت نظامی روسیه در اوکراین است. می‌گویند این دخالت و اقدام نظامی با هر توجیه که باشد برای اروپا و انگلستان یک تهدید است و مادامی که تهدید است، روسیه در سیاست خارجی انگلستان به عنوان یک اولویت همواره پایین خواهد ماند.

در این سند حمایت از اوکراین در برابر روسیه برای بازگرداندن حاکمیت این کشور در تمام نقاط سرزمینی یک امر ضروری یاد شده است. گفتیم بعضی از استان های اوکراین را روس ها اشغال کردند، در برخی از نقاطش رفراندوم برقرار کردند و پرچم خود را زدند و با این ترتیب ناتو را از نقاط سرزمینی خود و از مناطق روس تبار مسکو با این ابتکار به دور نگه داشتند. انگلستان می‌گوید در سیاست خارجی ما بازگرداندن حق حاکمیت اوکراین به تمام این نقاط سرزمینی یک اولویت است و ما اوکراین را کمک می‌کنیم تا به این اولویت دست پیدا کنیم.

در این سند دولت انگلستان موظف شده است تا تحریم ها علیه فدراسیون روسیه را موثر تر ساخته و با گسترش نفوذ روسیه در ارتش بین الملل و تلاش های مسکو برای انتشار اخبار نادرست و استفاده‌ی ابزاری از انرژی و غذا مبارزه کنند. ببینید نکته‌ای را که قبلا هم عرض کردم جنگ روسیه در اوکراین، به چالش های غذایی و بحران غذایی کمک کرده است. به امنیت عمومی اروپا اثر گذاشته است. غربی ها از این حوادث یک مدل تعبیر و روایت می کنند و روسیه روایت دیگری را دارد. انگلستان می‌گوید در سیاست خارجی خود تلاش می‌کنیم اولا با تحریم روسیه را مهار کنیم، ثانیاً اجازه ندهیم که روسیه اخبار نادرست از روایت خود را منتشر کند ثالثا نقش آفرینی و استفاده‌ی ابزاری از غذا و انرژی را که الان روسیه از آن استفاده می‌کند، جلویش را بگیریم. این موارد همه گویای توانمندی مسکو برای ایجاد چالش روی کشورهای غربی است که انگلستان تلاش می‌کند در راهبرد خود این هارا معالجه کند.

یکی دیگر از بند ها و آخرین بندی که در رابطه با فدراسیون روسیه در این سند آمده است این است که مهار و محدود کردن توانایی و تمایلات این کشور یعنی روسیه برای تضعیف نظم بین المللی و صیانت از امنیت انگلستان و اروپا ذکر شده است، می‌گویند هدف ما از خصومت با روسیه این است که جلوی تمایلات آن برای از بین بردن نظم را بگیریم. تمایلاتش چه بود؟ همین که می‌گویند محور سه گانه ی ایران و روسیه و چین دارند نظم جهانی را بهم می‌ریزند. دولت انگلستان طرفدار نظم فعلی است با محوریت قدرت های امپریالیستی و آمریکا که در جهان خیمه زدند این نظم که از هم بپاشد آسیب آن را انگلستان و آمریکا می‌بیند، می‌گویند اولا می‌خواهیم جلوی فروپاشی نظم فعلی را بگیریم. ثانیا اگر این نظم به هم ریخت امنیت انگلستان آسیب می‌بیند پس ما می‌خواهیم از امنیت انگلستان صیانت کنیم. ثالثا ما اجازه ندهیم این جابجایی نظم آثار مخربی بر سایر معادلات اروپایی داشته باشد. پس این ها اهداف ما از پیگیری اهداف سیاست خارجی در رابطه با دشمن سرسختی مثل روسیه می‌شود، این حرفی است که در سند سیاست خارجی و دفاعی لندن آمده است.

ادامه ی این بحث را در جلسه آینده پی خواهیم گرفت