درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: فقه معاصر/فقه سیاست خارجی /راهبردهای دشمن شناسی

حدیث خوانی

عن رسول الله ص قال: أيُّها الناسُ، إنّ أفضَلَ الناسِ مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ، وزَهِدَ عن غُنيَةٍ، وأنصَفَ عن قُوَّةٍ، وحَلُمَ عن قُدرَةٍ. (نهج الافصاحه ح 416)

تواضع و زهد یا انصاف و حلم از اوصاف حمیده هستند، کسی که بتواند در جامعه‌ای که زندگی می‌کند نوعی رفتار کند که اسرار خود را از هیچکس بالاتر نداند یا وقتی از دنیا ابراز کناره گیری می‌کند و به دنیا دل نمی‌بندد، از دنیا برخوردار باشد. این ها صفت حمیده است. کسی که جایگاه رفیع دارد اگر تواضع کرد، تواضع در وجود او معنا پیدا می‌کند. وکیل و وزیر و استاد دانشگاه یا آیة الله است اگر طلبه‌ی کوچکی دید تواضع کند اما کسی که در جامعه جایگاه پایینی دارد و اعتباری ندارد بخواهد تواضع کند تواضع در جایگاه او معنا ندارد، وقتی انسان خود را در برابر دیگران بزرگ قلمداد نکرده که بزرگ باشد، اما وقتی در آن جامعه صف آخری است تواضع معنا ندارد. اگر صف اولی بود و جایگاه داشت و تواضع کرد بهترین کار را کرده و بنابراین افضل الناس است. گفتند فردی رفت بانک مبلغی نوشت و چکی کشید. آن کسی که پشت پیشخوان نشسته گفت: اینقدر پول ارزش چک کشیدن دارد، به او برخورد گفت چقدر بکشم گفت مقداری که ارزش این کاغذ باشد. گفت یک رقمی را نوشت رفتند پیش رییس بانک گرفتند اگر اینطور که نوشته است همه‌ی پول خود را بردارد بانک ما ورشکست می‌شود، ورشکستگی حتماً قطعی است از او خواهش و تمنا کنید همه‌ی پولش را برندارد. آدمی که اینقدر در حساب خود پول دارد اگر تواضع کرد و زهد به خرج داد و با دیگران مدارا کرد کار درست و با ارزشی کرده است، اما اگر نان ندارد بخورد بگوید ما به همین نان خشک قانع هستیم این زهد ندارد، زهد برای اغنیا است اگر اغنیا می‌خواهند به برتری در بین جامعه دست پیدا کنند باید زاهد باشند، ترک زینت و هوا و دنیا کنند. و أنصَفَ عن قُوَّةٍ، افضل الناس کسانی هستند که وقتی قدرتمند هستند منصفانه رفتار کنند و گرنه آدم ضعیف و تحت امر چاره‌ای جز منصفانه رفتار کردن ندارد اما خیلی از وقت ها مجبور است حق خود را برای بیشتر زنده ماندن بدهد، و حَلُمَ عن قُدرَةٍ قدرت داری و عصبانی شدی اما حلم به خرج بده و صبور باش. پس بر اساس این روایت پیامبر اکرم، اعتبار تواضع، زهد، انصاف و حلم در مواردی است که شما قدرت نقیض آن را داشته باشید. قدرت سرکشی و استکبار داشته باشی اما تواضع کنی. قدرت غرق شدن در دنیا را داشته باشی اما زهد پیشه کنی. قدرت ظلم و ستیز با دیگران را داشته باشی اما انصاف به خرج دهی. قدرت خشونت علیه دیگران را داشته باشی اما حلم به خرج دهی. کسی که اینکار را می‌کند این بهترین مردم روزگار خواهد بود.

دشمن شناسی در جامعه‌ی صهیونیستی

تهدیدات راهبردی رژیم صهیونسیتی را به عنوان یک تجربه ی بشری در بین مجموعه مسائلی که مطرح شد، ذکر کردیم. گفتیم رژیم صهیونسیتی منطبق بر فهم اسناد راهبردی خود تهدیدات و دشمنانی دارد. این ها به عنوان عقلای قوم خود تیم ها و مجموعه هایی در حوزه ی سیاست خارجی و امنیتی و راهبردی دارند و این تهدیدات را به دقت مورد شناسایی قرار می‌دهند، موشکافی می‌کنند و ابعاد آن را می‌سنجند و علاوه بر آن توصیه‌ی راهبردی می‌کنند که در برابر این تهدیدات و دشمنی ها چه باید کرد.

چون تهدیدات را شمردیم فرصت را خرج بازشماری تهدیدات نمی‌کنیم، در ادامه‌ی بحث جلسه‌ی گذشته این توصیه ها را مرور می‌کنیم می‌خواهیم دشمن شناسی را در رفتار جامعه‌ی صهیونیستی ارزیابی کنیم که چگونه دشمن را می‌شناسند و چگونه قدرت هایش را آنالیز می‌کنند و چگونه برای عبور از میدان مین دشمن پیشنهاد می‌دهند و عمل می‌کنند.

در توصیه های راهبردی مطالعات اندیشکده‌ی امنیت ملی که در دو جلسه گذشته بحث کردیم تعدادی پیشنهاد شده است:

اول اینکه اسراییل باید برای حفظ روابط ایالات متحده آمریکا اقدامات فعالی انجام دهد زیرا رژیم صهیونسیتی دشمنان متعددی از منظر خود دارد، ایران و شبکه ی اقماری اطراف ایران را یک قدرت و دشمن فعال می‌داند. می‌گوید برای مقابله با ایران و دشمنی های ایران و دشمنی های شبکه‌ی اقماری ایران مثل لبنان و سوریه و عراق و یمن و گروه های فلسطینی ما باید اتکای مان به ایالات متحده آمریکا باشد پس علی رغم همه‌ی مشکلاتی که با آمریکایی ها داریم باید حفظ مناسبات مان را برایش اولویت قائل شویم زیرا می‌خواهیم از توان آمریکا برای مقابله با سایر تهدیدات استفاده کنیم، نباید خود آمریکا را یک تهدید کنیم باید قطع رابطه و سست شدن رابطه با آمریکا را تهدید بشماریم. آنان می‌گویند وقتی با آمریکا تعامل می‌کنیم باید با آمریکا تفکیک کنیم بگوییم آقای آمریکا اگر تو یک رژیمی هستی، تمایل به گسترش سیاسی و فناوری داری، اشاره به گفت و گو هایی که با ایران است چه در رابطه با آزاد سازی اموال ایران یا بحث هسته‌ای که این ها به صورت غیر مستقیم ادامه دارد، این ها می‌گویند باید با آمریکا تفهیم کنیم اگر تو تمایل به گفت و گوی سیاسی و فناوری داری باید بدانی آمریکا متعلق به اردوگاه دموکراسی ها هست. یعنی در آمریکا دموکراسی و حقوق بشر رعایت می‌شود و مردم حق تعیین سرنوشت دارند اما در ایران حق دموکراسی وجود ندارد، حق سرنوشت ملت ها بر خودشان وجود ندارد، بنابراین وقتی تو متعلق به اردوگاه دموکراسی هستی ما هم به عنوان رژیم صهیونسیتی به اردوگاه دموکراسی متعلق هستیم مراقب باش در گفت و گو با ایران حق ما ضایع نشود این چکیده‌ای حرفها و توصیه شان است به آمریکا، آمریکا باید تفهیم شود که متعلق به اردوگاه دموکراسی است یعنی چسبندگی آمریکا به دولت جعلی رژیم صهیونسیتی باید تقویت شود و نزدیکی آن حفظ شود و اجازه ندهد دولت آمریکا به دشمنان رژیم صهیونسیتی نزدیک شود. وقتی ایران مذاکره می‌کند و می‌خواهد چه در رابطه با اموالش که در بانک ها نگه داری می‌شود یا بحث هسته‌ای بحث کند استرس آنان افزایش می‌یابد و می‌گویند آمریکا اگر به ایران نزدیک شد از ما حمایت نمی‌کند پس برای حمایت همیشگی آنان باید کاری کنیم، چسبندگی آمریکا به اردوگاه دموکراسی که بر اساس ادعای خودشان، آن ها هم جزو این اردوگاه هستند تقویت شود.

در این توصیه‌ها ادامه می‌دهد که هماهنگی نزدیک و صمیمی با آمریکا در خصوص برنامه‌ی هسته‌ای در ایران این مورد نیاز است اگر قرار شود برنامه ی هسته ای ایران را مهار کنند می‌گویند هیچ قدرتی حتی آمریکا هم نمی‌تواند آن را مهار کند پس وقتی اینقدر پیچیده شده ما باید توان آمریکا را برای خود حفظ کنیم که شاید از این طریق بتوان رویکرد هسته ای ایران را مهار کرد. می‌گویند باید از طریق این هماهنگی ها برای جلوگیری از پیشرفت برنامه های هسته‌ای و ایجاد قابلیت های نظامی ایران اقدام کرد. اینکه هسته‌ای پیش برود بیست درصد غنی سازی، شصت درصد شود یک حرف است اینکه این صنعت یک قابلیت نظامی شود حرف دیگری است می‌گویند باید از هر دوی این ها جلوگیری کرد که راه آن هم همبستگی با آمریکا است این در توصیه های راهبردی اندیشکده‌ی مطالعات امنیت ملی رژیم صهیونسیتی موجود است.

می‌گویند ضرورت دارد اسراییل برای گسترش تحریم های ضد ایرانی، فراتر از چهارچوب هسته‌ای به دلیل نقض حقوق بشر و سرکوب اعتراضات مردمی ، محدودیت ایجاد کند، تا حالا در چهارچوب مسائل هسته‌ای محدودیت ایجاد می‌کردند بعد از قضایای نیمه‌ی دوم سال هزار و چهارصد و یک می‌گویند نقض حقوق بشر شده پس باید تحریم های اضافی وضع شود و از این تحریم ها می‌گویند برای فشار بر ایران باید استفاده کنیم. لازم است اسراییل برای اعلام شکست مذاکرات بازگشت به توافق هسته ای و اجرای تحریم های اروپایی فشار بیاورد که این یکی از خواب های بسیار شیرین برای رژیم صهیونسیتی است که روزی در دنیا اعلام شود که مذاکرات هسته ای شکست خورد سپس تحریم های آمریکایی همان قطعنامه که علیه ما در سازمان ملل تصویب شد برگردد. و آن ساز و کاری که اروپاییان به عنوان ساز و کار ماشه یاد کرده بودند فعال شود ایران در تحریم سخت برود این زیبا ترین خواب آنان است. آمریکایی ها حس می‌کنند اگر نقطه‌ی تعامل به گذشته برگردد و اعلام کنند که مذاکرات مربوط به توافق هسته‌ای با شکست مواجه شده است این وضعیت امنیت آمریکا و دستاوردها و سیاست خارجی آمریکا را به سی سال یا بیشتر به عقب برمی‌گرداند لذا آمریکایی ها نه تمایل دارند به عقب برگردند و نه اسراییلی ها از وضع موجود راضی هستند، اسراییلی ها تأکید می‌کنند باید آمریکا را علیه ایران تحریک کنیم تا ساز و کار توافقات با شکست مواجه شود و در این زمینه اعلان شکست شود. این بند اول از توصیه های راهبردی که در گزارش اندیشکده‌ی مطالعات ملی امنیتی رژیم صهیونسیتی آمده بود.

نکته دوم حفظ روابط با چین به عنوان یک شریک تجاری ضرورت است. می‌گویند در رهگذر تهدیدات و مشکلاتی که در دنیا به وجود آمده است ما نمی‌توانیم همه‌ی اتکایمان را بر روی آمریکا قرار دهیم و فقط به غرب وصل باشیم، انتقال قدرت از غرب به شرق ایجاب می‌کند که بتوانیم با چین به عنوان یک شریک تجاری تعامل داشته باشیم. راجع به این قصه یک نکته ای وجود دارد که در خلال بحث ها به آن اشاره می کنیم.

نکته ی سوم اسراییل باید حمایت خود از اوکراین را ابراز کرده و کمک های خود به آن را گسترش دهد. چرا اسراییل خود را در حمایت از اوکراین در حوزه ی سیاست خارجی موظف می داند؟ اولا اوکراین نقطه‌ی التقای قدرت های غربی و آمریکا است. لشکر کشورهای غربی و ناتو آنجا ایستادند اگر اسراییل بخواهد از حمایت ناتو برخوردار باشد باید از اوکراین حمایت کند. اوکراینی که با روسیه در حال جنگ است و روسیه‌ای که مورد حمایت ایران است، حمایت از روسیه یعنی حمایت از ایران، پس این هم دلیلی که در کنار اوکراین باشد و نکته ی سوم اینکه جلب حمایت آمریکا و اروپا در مباحث هسته‌ای علیه ایران اقتضا می‌کند اروپا و آمریکا در اوکراین را تنها نگذارند.

نکته ی چهارم وقتی می‌گویند ما حمایت خود را از اوکراین ابراز می‌کنیم و کمک خود را به اوکراین گسترش می‌دهیم در بند بعدی می‌گویند به دلیل وجود محدودیت های راهبردی روابط با روسیه را محفوظ میداریم از اوکراین حمایت می‌کنند اما می‌گویند رابطه مان باید با روسیه محفوظ بماند این یکی از آن پیچیدگی ها است که باید در جای خود کمی بیشتر توضیح دهیم پس در چنین شرایطی این ها دوست ندارند روسیه را صد درصد رها کنند چون اگر روسیه رها شود در کنار ایران خطرات بیشتری دارد.

در توصیه ی راهبردی بعدی می‌گویند همچنان اسراییل باید برای پاسخ نظامی به حزب الله و اقدامات علیه این سازمان آماده باشد. نباید از توانمندی های حزب الله بر اساس این راهبرد غافل بود. تهیه کنندگان این سند می‌گویند اقدام سیاسی و اقتصادی علیه حزب‌الله باید گسترش پیدا کند. این اقدام با گسترش رژیم تحریم ها (الان می‌دانید لبنان در سخت ترین شرایط تحریمی است نرخ پول محلی چندین برابر کاهش پیدا کرده است)، کمک گرفتن از ایالات متحده آمریکا و سایر کشورها در حمایت از عناصری که در داخل لبنان، تحقق پیدا می کند. این عبارت در هر سند راهبردی دیگری که باشد جرم محسوب می‌شود اما رژیم صهیونسیتی علنا این را در سند راهبردی خود می‌آورد و می‌گوید از عناصر داخل لبنان باید علیه حزب الله استفاده کنیم یعنی دخالت در امور داخلی یک کشور به صورت قانونی و گسترده. می‌گویند این عناصر برای محدود کردن حزب الله باید تلاش کنند. در عین حال اسراییل در صورت چالش آفرینی حزب الله باید خود را برای واکنش نظامی بازدارنده آماده کند و در کنارش عملیات پنهان یعنی ترور، حذف فیزیکی و رفتار خرابکارانه را نیز فرموش نکند، می‌گویند هم واکنش نظامی هم عملیات پنهان برای تضعیف این سازمان حزب الله و تثبیت بازدارندگی، لازم است.

پیشنهاد بعدی این است که در سوریه و جنگ بین جنگ ها، به تمرکز بر نیرو های نیابتی ایران باید اهتمام جدی به خرج داد. می‌گویند توصیه می‌کنیم با کمک ایالات متحده، اردن، ترکیه و بر اساس استدلال بشر دوستانه به منظور حفظ ضعف رژیم اسد فعال باشیم. ببینید که چقدر صریح روشن است. می‌گویند از آمریکا و اردن و ترکیه و هر جا شد کمک می‌گیریم و استدلال مان بشر دوستانه باشد می‌گوییم بر اساس ضوابط حقوق بشر دنیا باید تلاش کنیم رژیم اسد ضعیف شود، دخالت آشکار در امور داخلی یک کشور با سرقت و دزدی از مفاد حقوق‌بشر و استدلال های بشر دوستانه و استفاده ابزاری در مسئله، میتواند هر کدام در جای خود در عرصه های حقوقی مورد توجه واقع شود. بند بعدی تعمیق همکاری با کشورهای همسایه و استفاده از امکانات بیشتر برای گسترش توافق ابراهیم، توافق‌های ابراهیم توافقی است که با همسایگان عرب جمهوری اسلامی مانند بحرین ، امارات انجام دادند و دوست دارند به بقیه ی کشور ها گسترش دهند و برای آن ها مهم است مناسبات خود را با همسایگان جنوبی ما افزایش دهند علتش هم در همین سند راهبردی متوجه می‌شوید، می‌گویند تعمیق همکاری با کشورهای همسایه و استفاده از امکانات بیشتر برای گسترش توافق ابراهیم که با همسایگان ایران است و ممانعت از توافق آنان با ایران، این زمین حاصلخیز را در اختیار ما یعنی رژیم صهیونسیتی قرار می‌دهد که باید برای تعمیق همکاری نظامی مورد استفاده قرار گیرد. ایران با همسایگان خود اختلاف داشته باشد برای آنان زمین حاصلخیز است. اینکه جمهوری اسلامی تلاش کرد مشکلات خود را با همسایگان عرب و عربستان سعودی حل و فصل کند یکی از نکات راهبردی اش این بود که اسراییل در این زمینه در صورت استمرار چالش ما با همسایگان خود می‌خواهد سو استفاده کند. می‌گویند علاوه بر تلاش برای ایجاد کردن چالش بین ایران و همسایگان که زمین برای ما حاصلخیز می کند، باید توافق اقتصادی از جمله زیر ساخت ها مثل آب و هوا و ... اجرا و تقویت کنیم و فعالیت های خود را با این کشور ها از جمله مصر و اردن هم گسترش دهیم، پس یارگیری از بین همسایگان ما برای یارگیری نیست بلکه برای زدن یار ها و ظرفیت های قدرت آفرین برای ایران است چون دشمن راهبردی خود را ایران می‌دانند همه‌ی سیاست خارجی خود را بر اساس این دشمنی تعریف کردند و تعقیب می‌کنند.

با توجه به آن مسائل داخلی که عرض کردم راجع به سیستم و اصلاحات قضایی، در این سند راهبردی می‌گویند تعادل دموکراسی با تأکید بر استقلال سیستم قضایی باید حفظ شود و به نوعی در این عبارت رفتار دولت فعلی را به شکل دیپلماتیک مورد انتقاد قرار می‌دهند، تعادل دموکراسی با تأکید بر استقلال سیستم قضایی حفظ شود یعنی نباید همه‌ی اختیارات سیستم قضایی را گرفت. اسراییل باید به عنوان بخشی از سیاستی که هدف آن کاهش شکاف اجتماعی است به پیشبرد برنامه‌های پنج ساله در جامعه‌های عرب و غیر عرب ادامه دهد و در مسائل مربوط به قانون و نظم اسراییل باید دسته بندی و توانمندی های پلیس را ارتقا بخشد، راه حل برای مقابله با اعتراضات داخلی را هم تقویت رویکرد های پلیسی می‌دانند چیزی را که در بقیه کشور ها سرکوب از آن یاد می‌کنند. در کنار تعامل دموکراسی و استقلال سیستم قضایی، توصیه می‌کنند که باید دسته بندی و توانمندی پلیس را هم ارتقا ببخشند.

این سند مربوط به موسسه ای بود که توصیه های راهبردی اندیشکده‌ی مطالعات امنیت ملی را ارائه کرده بود. البته مطالب دیگری هم گفته بودند چون از اهمیت بیشتری در حوزه ی سیاست خارجی برخوردار نبود آن ها را بیان نکردیم.

خب ما می‌گفتیم که شناخت دشمن در سیاست خارجی و در تعامل با حوزه های دیپلماتیک یک ضرورت است، این ضرورت عقلی است. گفتیم سیره و روش عقلا هم همینطور است، این عقلا دشمن را آنالیز و قدرت های آنان را می‌شناسند توانمندی های آنان را ارزیابی می‌کنند نقاط ضعف و چالش ها را برآورد می‌کنند و در مقابل آن دشمن از خود یک تعریف و راهبردی ارائه می‌کنند یکی از اسنادی که مربوط به رژیم صهیونسیتی در این عرصه بود را مورد مطالعه قرار دادیم و نکات برجسته را گفتیم و خواستیم بگوییم این رژیم صهیونسیتی که یک کشور کوچک، ضعیف و برخوردار از حمایت های غرب است ببینید با چه دقتی دشمن شناسی می‌کند و چالش های خود را ارزیابی و دسته بندی و اولویت بندی می‌کند.

عین همین ارزیابی و برآورد را که این اندیشکده ی مطالعاتی داشت، ایندفعه سیستم اطلاعاتی ارتش اسراییل از تهدیدات و دشمنان این رژیم در سال ۲۰۲۳ ارائه کرده است این را هم گفتیم از باب اینکه بدانید رژیم صهیونسیتی ده ها مرکز رسمی و غیر رسمی برای شناخت و ارائه ی رویکرد مناسب در مقابل دشمن را در اختیار دارد و از آنها استفاده می‌کند آن یک اندیشکده‌ی مطالعاتی بود و این یک دستگاه اطلاعاتی ارتش است.

در این سند که مربوط به ارتش اسراییل است و این را جریده یا نشریه‌ی اسراییلیم منتشر کرده است مورد توجه قرار می‌دهیم. اسراییلیم یک نشریه‌ی خبری به زبان عبری است تقریباً پانزده یا شانزده سال منتشر می‌شود جزو پر شمار ترین نشریات عبری زبان است، گاهی اسناد درجه یک را منتشر می‌کند و به حاکمیت نزدیک است و یکی از اسنادی که منتشر کرده است سند مربوط به تهدیدات رژیم صهیونسیتی در سال ۲۰۲۳ از منظر دستگاه اطلاعات ارتش است. در این سند که در حقیقت ادراک نظامیان رژیم صهیونسیتی را به نمایش می‌گذارد، متغیر هایی مانند جنگ روسیه و اوکراین، قدرت هسته ای ایران، بحران داخلی در مناطق یهودی نشین همان دوقطبی بودن جامعه، درگیری با گروه های فلسطینی، توانمندی و ظرفیت های حزب الله برای آسیب رساندن، بحران غذایی که در منطقه خصوصا در اردن و مصر، در همسایگی رژیم صهیونسیتی که در اثر جنگ جاری در اوکراین و کاهش مواد غذایی رو به رشد است و همچنین جانشینی ابومازن در سمت ریاست خودگردان که در سنین بالا به سر می‌برد و احتمال فوت آن وجود دارد، این ها همه به عنوان متغیرهای اثرگذار بر وضعیت امنیتی رژیم صهیونسیتی شناسایی شده و در نگاه نظامیان است یعنی آن ها می‌گویند این موارد بر امنیت رژیم صهیونسیتی اثر می‌گذارد و بعد از بیان این متغیرها می‌گویند ایران در غزه همچنان از جهاد اسلامی‌ حمایت می‌کند و منبع مالی تعیین کننده برای حماس است یعنی ایران از گروه های فلسطینی حمایت می‌کند و همچنین به تسلیح حزب الله با موشک های نقطه زن و کروز و پهپاد های هدایت شونده ادامه می‌دهد، ملاحظه می‌کنید این ها چون نظامی هستند بیشتر ابعاد نظامی را می‌بینند ایران از جهاد اسلامی‌ که موشک می‌زند، از حماس که موشک می‌زند، از غزه حمایت می‌کند ایران از حزب الله با موشک های نقطه زن و کروز و پهپاد حمایت می‌کند. همکاری ایران و روسیه تاثیر موثری بر برنامه‌ی هسته‌ای ایران و جبهه‌ی شمالی یعنی حزب الله دارد و ممکن است از آن پهپاد هایی که در اختیار روسیه گذاشتند در جبهه‌ی شمالی هم در اختیار حزب الله بگذارند. حزب الله از نظر نظامیان یک دشمن سرسخت است و می‌گویند اگرچه در سال ۲۰۲۳ همچنان مشغول مسائل داخلی لبنان است و اگرچه احتمال می‌دهند برافروختن آتش جنگ علیه رژیم صهیونسیتی در سال ۲۰۲۳ از منشأ حزب الله کمتر باشد، اما بالاخر همچنان آن را دشمن سرسخت می‌دانند و بر اساس این دشمنی ها آنان هم راهبردی را تعریف می‌کنند و پیشنهاد می‌کنند که تقریباً منطبق با نقطه نظراتی است که اندیشکده ی راهبردی مطرح کرده بود. انشاالله این بحث را در جلسات آینده کامل می‌کنیم.

از نظر ما و به عنوان نتیجه یک تجربه‌ی بشری رژیم صهیونیستی دشمن ما هم هست، که در امر دشمن شناسی و مقابله با دشمن از همه‌ی ظرفیت های خود استفاده می‌کند و برای هر کدام از فرصت ها و چالش هایی که در اختیار دارد پیشنهاد عملیاتی عینی دارد که می‌تواند به عنوان یک تجربه‌ی بشری موید عرض ما باشد که دشمن شناسی یک امر عقلی و طبعی است. شناخت و مقابله با دشمن از سوی عقلا مورد تأکید است و عقلای عالم بر همین مسیر حرکت می‌کنند.