درس فقه معاصر استاد حسین صفدری

موضوع: کتاب الجهاد/فقه جنگ نرم /مرابطه

حدیث خوانی

عن ابی عبدالله علیه السلام قال: مَنْ دَعَا وَ لَمْ يَذْكُرِ اَلنَّبِيَّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ رَفْرَفَ اَلدُّعَاءُ

در آداب دعا کردن نکاتی طی روایاتی که عرضه شد تقدیم کردیم. امام صادق علیه‌السلام در این روایت می‌فرمایند که کسی که دعا کند و یاد پیامبر ص نباشد و دعا را قرین صلوات بر پیامبر اکرم ص نکرده باشد، این دعا بالای سر چنین فرد دعا کننده ای به گردش در می‌آید به عالم بالا منقل نمی‌شود برای منتقل شدن دعا به عالم بالا نزدیک به استجابت نیازمند ذکر شریف پیامبر اکرم است. صلوات بر پیامبر قبل و بعد از دعا سفارش شده است. وقتی فرد به همراه یا قبل از مطرح کردن دعا یا بعد از آن اگر همراه با دعا صلوات هم باشد یعنی یک صلوات بفرستد و دعا کند این باعث می‌شود دعا به عالم بالا برای استجابت منتقل شود.

فَإِذَا ذَكَرَ اَلنَّبِيَّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ رُفِعَ اَلدُّعَاءُ

دعا برای به عالم بالا رفتن نیازمند خرج است. موشک ها را که پرتاب می‌کنند خرجی به همراه آن در زمین است دعا هم همین‌طور است از زبان ما که خارج شد به خرج نیاز دارد تا به عالم بالا برود و آن خرج صلوات و ذکر نام پیامبر شریف اسلام است. در برخی در روایات هم داریم جلوی دعا گرفته شده و به عالم بالا نمی‌رود تا اینکه دعا کننده بر پیامبر بفرستد یا درود بر پیامبر اکرم فرستاده شود.

در هر حال برای بالا رفتن دعا نیاز به مدد اضافه‌ای است که آن مدد درود فرستادن بر پیامبر و خاندانش می‌باشد.

خلاصه جلسات گذشته

طی جلسات گذشته نقاط بحث را در موضوع مرابطه مشخص کردیم. تلاش کردیم موضوع مرابطه را کاملاً تفکیک و دسته بندی کنیم. به اصطلاح امروزی ها آنالیز کردیم. گفتیم مرابطه بر دو نوع است: اجتماعی و سیاسی ؛ مرابطه ی اجتماعی آن بود که برای صیانت و حفاظت از جان بر اموال مسلمانان رباط کند به مرزبانی برود و نقاط تهدید آمیز را رصد کند. این نوع از مرابطه بیشتر جنبه ی حراست و دفاع از جان و مال خویش یا سایر مسلمانان و مومنین را دارد. نگهبانی می‌دهند تا چپاولگران به مسلمانان هجوم نبرند که برای سرقت و تاراج اموال آن ها جان آنان را به خطر نیاندازند یا اگر خطری متوجه شد آن خطر و تهدید را رفع کنند.

پس مرابطه ی اجتماعی یا برای دفع خطر از جان و مال مسلمین یا برای رفع خطر آن چاره اندیشی کردند. در حقیقت مرابطه ی اجتماعی دفاع پیش دستانه از جان و اموال خود و دیگران است. مادامی که خطر و تهدید عینی نشده است و مرابطه برای پیشگیری از غفلت زدگی برای هجوم احتمالی دشمن انجام می‌شود این عمل مستحب است یا در آن نیازی به اذن امام نیست یا امام علیه‌السلام به طور کلی در این زمینه اذن دادند که برای پیشگیری و دفاع پیش دستانه ، مومنین مجازند به رباط بروند. ما تأکید می‌کنیم که مرابطه یک دفاع پیش دستانه است و این دفاع پیش دستانه یا با اذن کلی امام مجاز شده یا از باب اینکه دفاع است دفاع بدون اذن امام مشروع است یعنی نیازی به استیزا امام نیست. وقتی انسان مورد هجوم واقع شد می‌تواند از خود دفاع کند. اگر گفتند هنوز هجومی صورت نگرفته است دفاع پیش دستانه و اگر هجوم صورت گرفت دفاعی است که مجاز است. دفاع پیش دستانه را برای حراست از جان و مال مومنین از مجموع روایات بر می آید که به آن اجازه دادند. شارع مقدس برای دفاع یا مرابطه در این حالات پیشاپیش اذن داده اند. اجازه فرموده اند، تأکید کردیم که هر چند مرابطه منجر به مقاتله هم شود این قتال دفاعی است و هیچ دلیلی بر منع آن در شرع انور وجود ندارد چون در مرابطه ی اجتماعی رصد برای دفاع از جان و مال مسلمانان است و این عمل راجح و مستحب است و در فضیلت آن نیز روایات زیادی هست که ما به بعضی ها اشاره کردیم. این مرابطه ی اجتماعی ، اما اگر مرابطه برای دفع تهدید از حاکمیت باشد یا منجر به تقویت حاکم و سلطان شود و سلطان را سلطه اش را تثبیت کند این مرابطه را ما مرابطه ی سیاسی گفتیم. خواه متضمن قتال باشد یا به مقاتله هم منجر نشود. این مرابطه ی سیاسی بدون اذن امام عادل جایز نیست. همه ی روایاتی که تأکید داشتند برای استیضاح یا بعضی را منع کرده بودند در مرابطه ی سیاسی بود لاکن اگر مرابطه برای دفاع از اسلام، سرزمین اسلامی و نظام اسلامی با اذن و دستور امام انجام شود این عمل واجب است پس مرابطه ی سیاسی هم دو قسم است. مرابطه ی سیاسی که منجر به تقویت حاکم جور شود این اگر امام اجازه نداده باشد این عمل حرام است اگر بنا بر مصالحی امام عادل اجازه دهد این را می‌گوییم جایز است اما مرابطه برای دفاع از اسلام و سرزمین اسلامی در چهارچوب دستور و اذن امام مسلمین این عمل واجب و تعلل در آن واجب نیست. مرابطه در هر یک از حوزه های پنجگانه که برشمردیم یا هر عرصه ای که حاکم اسلامی ضرورت بداند بر متخصصین هر حوزه یا افرادی که به آن عمل گمارده شدند واجب خواهد بود. چون حوزه های مرابطه متنوع شد برای مرابطه تخصص های مختلفی نیاز است. یا اما دست رو شخصی می‌گذارد می‌گوید شما بر این مرابطه تلاش کن اینجا بر او واجب است یا می‌فرماید هر کسی که می‌تواند در مقابل تهدید سایبری بایستد باید بیاید و اینکار ها را انجام دهد به همه ی افرادی که در آن زمینه تخصص دارند واجب می‌شود.

امروزه در جوامع مختلف از جمله دولت اسلامی باید گلوگاه های آن نقطه و هجوم دشمن را رصد کرد و در آن ها مرابطه داشت. تا مانع نفوذ دشمن از این زوایا شود. در بعضی از مباحث که در گذشته داشتیم حتی کشورهای اروپایی و آمریکایی در برآورد های سالانه ی خود یکی از تهدیداتی که با آن مواجه هستند هجوم نرم بیان کردند یا هجوم سایبری. خب همه ی کشور ها در برابر هجوم سایبری نیازمند هستند ایستادگی کنند یعنی مرابطه داشته باشند گلوگاه های هجوم را بشناسند و آن گلوگاه را برای دشمن سد کنند پس اختصاصی به دولت اسلامی ندارد هر دولتی همانطور که مرز های جغرافیایی خود را رصد می‌کند ، مرز های دیگر را هم رصد می‌کند. مثلاً مرز های تهدیدات بیولوژیکی یا میکروبی یا حوزه هایی که لازم است از آن ها حراست شود تا اطلاعات و اسناد دارای طبقه بندی و مراکز حساس از دسترسی دشمن مصون بماند یا مرز های مدیریتی باید رصد شود و پست های حاکمیتی تا مشاغل امنیتی در اختیار دشمن قرار نگیرد و رصد و مرابطه در فضای سایبری و گلوگاه های تهدید نرم و هجوم به باور ها و اعتقادات افراد جامعه ، این ها همه باید رصد شود. ادله ای که بر وجوب مراصده و مرابطه در این حوزه ها که عرض کردیم وجود دارد، ادله ای وجود دارد که این ادله را مرور می‌کنیم. البته در یک بیان کلی همه ی آن ادله ای که برای تشریع دفاع در اختیار ما هست چه ادله ی روایی چه آیات چه ادله ی عقلی ، همه ی این ادله بر وجوب و لزوم مراصده هم دلالت خواهند داشت. ما در این زمینه در آینده توضیح بیشتری می‌دهیم اما ادله ای که به صورت خاص می‌خواهیم به آن استدلال کنیم، اول آیات قرآن کریم را بیان می‌کنیم. در قرآن کریم آیات متعددی است که می‌توانیم به آن ها برای وجوب مرابطه ی سیاسی استدلال کنیم. عرض کردیم مرابطه ی اجتماعی مستحب است، یا اذن کلانی که ائمه علیهم‌السلام دادند شاملش می‌شود یا همین که عرض کردیم با آن روایاتی که ارائه کردیم در این موارد به طور کلی اذن داده شده تا دفاع پیش دستانه داشته باشند.

مورد بحث ما در مرابطه ی سیاسی است. مرابطه ی سیاسی یعنی جایی که به دفاع از حاکمیت اسلام منجر می‌شود

دفاع از حاکمیت طاغوت مشروع نیست و مورد بحث ما هم نیست. وقتی می‌گوییم اذن امام در آن شرط است، امام علیه‌السلام طواغیت را که تقویت نمی‌کنند امام علیه السلام به دنبال تثبیت و تقویت حاکمیت اسلامی است.

اولین آیه، آیه ی شریفه ی سوره نساء آیه ۷۱ است

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا﴾

حذرکم ، حذر به معنای پرهیز یا احتیاط آمده است. خذوا حذرکم یعنی نسبت به دشمن احتیاط کنید و جانب احتیاط و پرهیز داشته باشید. مواظبت کنید تا بر شما مسلط و چیره نشوند. برخی حذر را به معنای اسلحه معنا کردند. یعنی خذوا حذرکم اسلحه برگیرید اما به نظر می‌رسد حذر با همان معنای لغوی خود یعنی احتیاط دلالت کامل و کافی بر مدعا دارد. در برابر دشمن احتیاط کنید. وقتی می‌خواهید در برابر دشمن احتیاط کنید نمی‌توان بدون تجهیزات در برابر دشمن صف آرایی کنید. اگر دشمن با لشکری مواجه شود که دست خالی هستند خب بر این لشکر دست خالی هجوم می‌آورد و از بین می‌برد و آن را از میان بر می‌دارد. خذوا حذرکم جانب احتیاط را بگیرید، جانب احتیاط باید با ابزار احتیاط در برابر دشمن همراه باشد ابزارش اسلحه است پس معنای حقیقی حذر همان احتیاط است اما اگر اسلحه را اینجا به معنای حذر گفتند از باب اینکه آلت است برای اینکه احتیاط را در برابر دشمن انسان عملی کند. اگر بخواهد در برابر دشمن بدون اسلحه ظاهر شود این کار آمدی نخواهد داشت. چون سلاح ابزاری برای حذر است این در این آیات اینطور هم ترجمه شده است که خذوا حذرکم یعنی اسلحه بردارید ، در مجمع البیان در ذیل این آیات آمده است که اگر در این آیه اسلحه را حذر خواندند از این جهت است که اسلحه وسیله و آلت حذر است. همان نکته که عرض کردیم پس خذوا حذرکم یعنی در برابر دشمن احتیاط کنید.

مرحوم شیخ طبرسی در ذیل این آیه آورده است ثم امر الله سبحانه المومنین بمجاهده الکافر و لقتالهم ، در این آیه خداوند متعال به مومنین امر کرده است که برای درگیری و قتال با کفار آماده باشند.

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ﴾ ایشان میگوید فیه اولان ، دو قول مطرح شده است ، ان معناه حذرده اخذ سلاح کما یقال احسان خذ حذرک ، یکی این است که اسلحه بردارید و در برابر دشمن جانب احتیاط را بگیرید یعنی احتیاط کنید ، خذوا حذرکم یعنی احتیاط کنید خب چون دشمن از اسلحه به طور طبیعی ابزار احتیاط است. دوم فرمودند این خذوا حذرکم حذر به معنای اسلحه است نه احتیاط که لازمش اسلحه است. این هم فرمایش ایشان در بیان دو مفهومی که از واژه ی حذر ادراک می‌شود. انفروا، نفر به معنای خارج شدن برای جنگ است در آیه ی سوره ی توبه می فرماید همه ی مومنین نباید برای جنگ خارج شوند. نفر خروج برای جنگ از محل زندگی را می‌گویند پس یا ایها الذین امنوا خذوا حذرکم در رابطه با دشمن احتیاط کنید ، انفروا ، به سمت نقطه ای که ممکن است دشمن آنجا حضور داشته باشد یا بعداً حضور پیدا کند به آنجا نفر و کوچ کنید ، از باب احتیاط به سمت دشمن کوچ کنید، فرمود: ثبات ، دسته دسته و گروه را می‌گویند ، انفروا جمیعا ، یا گروه گروه یا دسته جمعی بروید ، نفی گفتیم به معنای خارج شدن ثبات یعنی دسته دسته و گروه گروه ؛ معنای آیه این می‌شود: ای مومنین آمادگی خود را در برابر دشمن حفظ کنید و در دسته های متعدد یا دسته واحد ، یعنی یا لشکر شوید یا دسته دسته کوچک، بستگی به شرایط دارد یک وقت باید به دشمن از چند زاویه هجوم آورد یک بار باید دشمن را با یک جمعیت زیاد ترساند ، یک بار نوع عملیات سخت و زمینی است باید لشکر زیادی باشد. یک بار عملیات سایبری است تعداد دسته های کوچک هم می‌توانند در این گروه ها کار کنند یا در گلوگاه های پنجگانه دیگر که شمردیم چه بسا لشکر کشی انبوه نیاز نباشد. به هر جهت که نیاز بود ، خذوا حذرکم ، جانب احتیاط را بگیرید ، فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ با لشکر کوچک یا انبوه به سمت نقطه ای که ممکن است از آن زاویه به شما هجوم آورده شود هجوم ببرید ، این معنای آیه اما استدلال ما به این آیه اینگونه است که از استعمال واژه ی خذوا حذرکم اولاً پیدا است که هنوز هجومی از سمت دشمن شکل نگرفته است و این آیه ی قرآن وضعیت مومنین را قبل از هجوم دشمن توصیف می‌کند زیرا اگر دشمن هجوم آورد، حمله کرد ما هدف حمله ی دشمن قرار گرفتیم دیگر وقت خذوا حذرکم نیست آنجا وقت قاتل الذین یقاتلونکم است. اینکه تعبیر می‌کند احتیاط کنید یعنی دشمن هنوز در حمله ای نکرده است و قبل از حمله ی دشمن باید حواستان باشد دشمن حمله نکند یا اگر حمله کرد آن را خنثی کنید. اگر حمله ای شکل گرفته بود القاعده اینجا حذرکم معنا نداشت احتیاط معنا نداشت. باید مثل آیه ی شریفه سوره ی بقره که فرمود ﴿قاتل الذین فی سبیل‌الله الذین یقاتلونکم﴾ مومنین وارد قتال شوند در اینجا فرمود ﴿خذوا حذرکم فانفروا﴾ ، از باب پیش نیاز از ضربه ی احتمالی دشمن لشکر خدا را به راه اندازید و کوچ کنید حالا یا لشکر کوچک یا بزرگ، به نقطه و گلوگاه حضور یا تردد دشمن بشتابید. هر کجا احتمال دارد دشمن به شما هجوم بیاورد به ان نقطه بشتابید و احتیاط را پیش بگیرید در گلوگاه سایبری است آنجا سر وقت آن بروید ، در گلوگاه های مدیریتی ،میخواهد مدیران شما را شکار کند و به نفع خود بگیرد قبل از انجام این کار سر وقتش بروید ، می‌خواهد دارو ها یا واکسن های آلوده را وارد کند و جامعه ی مسلمین را از پای درآورد قبل از اینکار سر وقتش بروید پس در حالتی جنبه ی احتیاط را رعایت کنید و در گلوگاه جلوی دشمن را بگیرید و اجازه ندهید دشمن وارد شود و ضربه بزند مانع شوید قبل از اینکه از گلوگاه وارد شود و ضربه بزند. به محل حضور و تردد دشمن باید توجه کرد از آن نقطه که دشمن امکان دارد ضربه بزند باید در آن نقطه حضور داشت به صورت دسته دسته یا یکجا زیرا بتوان از هجوم و طراحی دشمن پیشگیری کرد و مانع تحقق اهداف دشمن شد. شتاب به سمت گلوگاهی که ممکن است دشمن از آن نقطه هجوم بیاورد واجب است. فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُم فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ﴾ ابزار لازم را بردارید به طرف دشمن بروید چون این گلوگاه ها ابزار خاص خود را می‌خواهد ، برای مقابله با دشمن مثلاً در نقاط گمرکی که ممکن است خوراکی یا دارو های آلوده وارد کشور شده باشد آنجا با سلاح و اسلحه و شمشیر نمی‌توان مقاتله کرد نمی‌توان حذر را اعمال کرد. اعمال حذر برای پیشگیری از ورود دارو هایی که مسموم کننده است مثلاً ابزار خاص خود را می‌خواهد. شناخت مدیرانی که با دشمن هم پیمان شدند ابزار خاص خود را می‌خواهند پس خذوا حذرکم جانب بگیرید و با ابزاری که نیاز دارید به سمت دشمن هجوم ببرید و در اقدام پیش دستانه از کیان خود دفاع کنید. این دفاع پیش دستانه است چرا می‌گوییم دفاع پیش دستانه چون قبل از اینکه دشمن موفق شود هجومش را عملیاتی کند جلوی آن را باید بگیریم این دفاع پیش دستانه است در آیه ی قرآن امر شده است در برابر هجوم احتمالی دشمن دفاع پیش دستانه داشته باشید. لشکر بکشید،در گلوگاه ها باشید از هر راهی دشمن خواست به شما هجوم بیاورد آن را خنثی کنید ، از این آیه می‌فهمیم در جایی که احتمال نفوذ و اخلال دشمن در هر یک حوزه های پنجگانه که شمردیم یا هر حوزه دیگری که بتوان اضافه کرد ، باشد ، حفظ و مراقبت و رصد و آمادگی برای خنثی سازی هجوم دشمن واجب است. وجوب نفر و رصد و بازدارندگی یا دفاع پیش دستانه از خذوا فانفروا که با صیغه ی امر آمده است فهمیده می‌شود. بار ها هم گفتیم فعل امر ظهور در وجوب دارد یعنی طلب شئ من منع من ترک. چاره ی مقدس این فعل را یعنی خذوا حذرکم ، حذر را می‌خواهد و اجازه ی ترکش را نمی‌دهد و نفی را می‌خواهد و اجازه ی ترک نمی‌دهد مولا این عمل را از ما خواسته است پ اجازه ی ترک نمی‌دهد. اینکه فرمودیم فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا، به وضعیت تقابلی با دشمن بستگی دارد. در برخی از حوزه ها مراصده و مرابطه لزومی به حوزه ی دسته جمعی نیست یک دسته ی کوچک هم می‌توانند در مواقعی مسیر دشمن را ببندند اما در مواقعی ممکن است مشارکت جمعی لازم باشد که دسته جمعی می‌شویم اگر دسته های کوچک لازم بود تیم های عملیاتی ، این بستگی به نظر امام یا منسوب او دارد که بگوید یک جا یا دسته دسته بیایید.

حاصل کلام این شد که فرمان خذوا حذرکم امر به احتیاط در برابر دشمنی است که هنوز علیه ما عملیاتی نکرده است اما ممکن است عملیات کند. وقتی این خذوا حذرکم با یک دستور دیگر به عنوان فانفروا ، یعنی کوچ کنید برای رسیدن به گلوگاه دشمن همراه شد به مومنین تکلیف می‌کند برای اعمال احتیاط یا اقدام پیش گیرانه به نقاط تهدید نفر کنند یا تهدید را دفع یا خنثی کنند و به قرینه ی آیات بعد در صورت لزوم با دشمن مقاتله کنند تا تهدید را رفع کنند. در آیات بعدی آمده است ﴿فَلْيُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ ۚ وَمَنْ يُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾

پس این آیه به ما می‌گوید که نفر از حیث و جانب احتیاط برای پیشگیری از شکل گیری هجوم دشمن امری واجب است. نفر برای پیشگیری از هجوم دشمن همان مرابطه ای است که در اصطلاح می‌گوییم اسبان را بستند و در برابر دشمن رصد کردند و ایستادند و مانع شکل گیری و هجوم دشمن شدند.

به نظر ما این آیه به وضوح دلالت بر مدعا دارد تا آیات بعدی