بحث اخلاقی
دو  ویژگیِ برجسته ی حزب الله
عن مولانا الصادق ع أنّه قال: نَحنُ‏ وَ شِيعَتُنا حِزبُ‏ اللَّهِ‏ وَ ﴿حِزبُ اللَّهِ هُمُ الغالِبون‏﴾.[1]
در این حدیث نورانی امام صادق علیه السلام می‌فرماید: ما ـ یعنی خاندان رسالت ـ و پیروان ما حزب خدا هستند و حزب خدا پیروزند.
عنوان «حزب الله» در این حدیث یک اصطلاح اعتقادی، سیاسی و فرهنگی است که از قرآن اخذ شده است. در دو آیه از آیات قرآن این مسئله مطرح شده است: یکی در آیه 22 مجادله و دیگری آیه 56 مائده. پس این روایت ریشه در این دو آیه دارد.
در سوره مائده می‌فرماید:
﴿وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ﴾
و کسی که خدا و رسولش و اهل ایمان را دوست بدارد [بداند] که حزب خدا پیروز است.
در سوره مجادله نیز می­فرماید:
﴿لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُون﴾
قومى را نمى‏يابى كه به خدا و روزِ واپسين، ايمان داشته باشند [و] كسانى را كه با خدا و فرستاده‏اش مخالفت كرده‏اند ـ هر چند پدرانشان يا پسرانشان يا برادرانشان يا عشيره آنان باشند ـ دوست بدارند. در دل اينهاست كه [خدا] ايمان را نوشته و آنها را با روحى از جانب خود تأييد كرده است و آنان را به بهشت‏هايى كه از زير [درختان‏] آن، جوى‏هايى روان است، در مى‏آورد. هميشه در آن جا ماندگارند. خدا از ايشان خشنود است و آنها از او خشنودند. اينان‏اند حزب خدا. آرى، حزب خداست كه رستگاران‏اند.
در آیه اول، حزب الله ﴿هُمُ الْغالِبُونَ﴾ و در آیه دوم ﴿هُمُ الْمُفْلِحُون﴾ معرفی شده­اند. در این دو آیه دو ویژگی مهم برای حزب الله که حزب اهل بیت هستند، بیان شده است: یکی تولّی و دیگری تبرّی. دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خدا دو مشخصه بسیار برجسته حزب اللهی‌ها است.
در مورد اولی فرمود: کسی که خدا و رسولش و مؤمنان را ولی خود بداند و در مورد دومی می­فرماید کسی که حزب اللهی باشد ولی تبری نداشته باشد را اصلاً پیدا نمی­کنی.
بنا بر این، دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خدا یک اصل اعتقادی و یک تکلیف دینی است و به همین دلیل دشمنی مسلمانان با مستکبران در طول تاریخ بر اساس اصول اعتقادی است. اگر ما با گفتن «مرگ بر آمریکا» یا «مرگ بر اسرائیل» دشمنی خود را با آمریکا و اسرائیل و اذنابشان اعلام می­کنیم، این یک شعار سیاسی محض نیست، بلکه شعاری اعتقادی و دینی است.
امکان ندارد دوستان خدا و اهل بیت با دشمنانشان سازش کنند. حزب الله که همان حزب اهل بیت و خاندان رسالت‌است امکان ندارد با حزب الشیطان به توافق برسند. و اگر در یک موضوعی مثل موضوع هسته‌ای آمدند سر میز مذاکره نشستند ـ همان طور که مقام معظم رهبری هم فرمودند ـ  این یک مسئله جزئی است؛ اما این که دشمنی با آنها به پایان برسد، چنین چیزی امکان ندارد. مگر می­شود با استکبار به توافق رسید؟! مگر می­شود با دشمنان خدا، آنهایی که با اساس اسلام مخالف‌اند طرح دوستی ریخت؟!
از خدای متعال می­خواهیم دوستی با دوستانش و دشمنی با دشمنانش را در همه ما، در همه مردم ایران، هر چه پایدارتر و مستحکم‌تر کند و همه ما را جزو حزب الله قرار دهد.



بحث فقهی
موضوع: خمس غنائم جنگی مأذون و غیر مأذون
یادآوری
بحث در این بود که آیا خمس غنایم غیر منقول هم واجب است یا فقط به غنائم منقول اختصاص دارد؟ عده‌ای از فقها مثل شیخ طوسی و مَن تَبع او معتقدند آیه ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ء﴾ مطلق است و شامل غنائم غیر منقول مثل زمین هم می‌شود. در مقابل عده‌ای مثل صاحب حدائق، آیت الله بروجردی و آیت الله خویی قائل هستند یا اصلاً آیه اطلاق ندارد یا اگر هم اطلاق دارد، با روایات اراضی خراج تقیید می­خورد، پس غنائم غیر منقول متعلق خمس نیستند.
حضرت امام جزو طایفه اول هستند؛ ولی به نظر ما قول دوم قوی­تر است. در اینجا به بررسی اشکالاتی می­پردازیم که به این قول وارد شده است.


اشکالات آیت الله شاهرودی به فرمایش آیت الله خویی و بروجردی
آیت الله شاهرودی ضمن اینکه فرمایش آیت الله خویی و آیت الله بروجردی را قبول می‌کند که می‌گویند زمین به غنیمت گرفته شده خمس ندارد؛ ولیکن دو تا اشکال به به فرمایش آنها وارد می­کنند که به نظر ما یکی از آنها وارد است.
اشکال اول
اشکال اول ایشان به آیت الله خویی و بروجردی این است که میان آنچه در تفسیر آیه فرمودید که مراد مطلق فایده است نه فقط غنائم جنگی و آنچه در این بحث می­فرمایید که فقط شامل غنائم غیر منقول می­شود، تنافی وجود دارد.
نقد
ظاهراً این اشکال وارد است. زیرا کسی که «ما غَنِمْتُمْ» را مطلق می­داند و شامل همه انواع فایده از جمله ارباح مکاسب و... اگر آن را مخصوص غنائم منقول بداند، میان حرفش تهافت پیدا می­شود. ولی ما که گفتیم مراد از «ما غَنِمْتُمْ» فقط غنائم جنگی است در اینجا نیز می­توانیم آن را مطلق ندانیم و به غنائم غیر منقول اختصاص دهیم.
اشکال دوم
اشکال دوم ایشان مربوط به اطلاق آیه است. آیت الله خویی و بروجردی فرمودند: آیه اطلاق ندارد و مخاطب ﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ﴾ مجاهدینی هستند که در جنگ شرکت دارند نه همه مسلمانان، پس غنیمت منصرف به غنائمی است که مجاهدان به دست می­آورند و شامل غنائمی مثل زمین که متعلق به همه مسلمانان است، نمی­شود.
ایشان می­فرمایند: با توجه به آیات قبل و بعد از آیه مورد بحث، وجهی ندارد که خطاب آیه را مخصوص مجاهدین بدانیم؛ بلکه ضمیر «غنمتم» به همه مسلمانان بر می­گردد. البته اینکه همه غنائم مشمول خمس نیست و فقط غنائم منقول خمس دارد، امری است که از راه دیگر ثابت می­شود، ولی وجهی برای محدود کردن خطاب آیه وجود ندارد.
نقد
به نظر می­رسد این اشکال وارد نیست. زیرا فضای نزول این آیات، فضای جنگی است و مخاطب آیات کسانی هستند که در جنگ شرکت دارند نه اینکه شامل کسانی که در خانه نشستند هم بشود. در آیات قبل از آیه مورد بحث می­خوانیم:
﴿وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ * وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلاكُمْ نِعْمَ الْمَوْلى‏ وَ نِعْمَ النَّصِيرُ﴾[2]
روشن است که امر «قاتلوهم» مربوط به مجاهدین است نه آنها که در مدینه بودند، همچنین اطمینان دهی نسبت به ولایت و نصرت الهی برای روحیه­بخشی به رزمندگان است که در جنگ حضور دارند.
همچنین آیه بعد که می­فرماید: ﴿إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوى‏ وَ الرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنْكُمْ...﴾[3]حالت جنگجویان مسلمان که در حاشیه نزدیک­تر یعنی طرف مدینه بودند و حالت کفار که در حاشیه دورتر یعنی طرف مکه بودند و نیز جایگاه کاروان تجاری ابوسفیان که پایین­تر از محل استقرار مسلمانان بود را ترسیم می­کند و معلوم است که مخاطب آن رزمندگان هستند نه آنها که در مدینه حضور داشتند.
بنابراین، به نظر ما نیز آیه مطلق نیست و فقط شامل غنائم منقول می­شود، لذا برای اثبات این مطلب نیازی به بیان راه­های دیگر نداریم. طبق این نظر، یک پنجم غنائم منقول برای اهل خمس و چهار پنجم باقیمانده میان رزمندگان تقسیم می­شود، و همه غنائم غیر منقول به مسلمانان اعم از رزمندگان و غیر آنها تعلق می­گیرد.
فرع دوم
فرع دوم که از متن تحریر به دست می­آید مربوط به غنائم جنگ مأذون و غیر مأذون است. نظر حضرت امام ; چنین است:
يجب الخمس في سبعة أشياء‌. الأول ما يغتنم قهرا بل سرقة و غيلة‌ إذا كانتا في الحرب و من شئونه من أهل الحرب الذين يستحل دماؤهم و أموالهم و سبي نسائهم و أطفالهم إذا كان الغزو معهم بإذن الإمام عليه السلام. من غير فرق بين ما حواه العسكر و ما لم يحوه كالأرض و نحوها على الأصح. و أما ما اغتنم بالغزو من غير إذنه فإن كان في حال الحضور و التمكن من الاستئذان منه فهو من الأنفال.[4]
خمس در هفت چيز واجب است. اول: آنچه كه به قهر بلكه به سرقت و فريب ـ در صورتى كه اين دو در جنگ و از شئون آن باشند ـ از اهل جنگ، به غنيمت گرفته شود، اهل جنگی كه خون و اموالشان و اسير نمودن زنان و اطفالشان حلال شده است‌ [کافر حربی] در صورتى كه جنگ با آنها به اذن امام باشد. و بين آنچه كه جنگجويان آن را در بر گرفته باشند يا نه مانند زمين و مثل آن بنابر اصح فرقى نمى‌كند. و اما آنچه كه در جنگى كه بدون اذن امام است به غنيمت گرفته شود، پس اگر در حضور آن حضرت و تمكّن از گرفتن اذن از آن حضرت باشد، از انفال است.
جمله «من غیر فرق... علی الاصح» مربوط به فرع قبلی است که در میان این فرع قرار گرفته است. در این فرع حضرت امام، میان جنگ مأذون و غیر مأذون فرق گذاشته­اند و در صورت دوم نیز میان زمان حضور که می­توان اذن گرفت و زمان غیبت تفصیل داده­اند.
پس طبق نظر ایشان اگر جنگ با کافر حربی با اذن امام صورت بگیرد، غنائمی که به دست می­آید ـ چه منقول و چه غیر منقول ـ یک پنجم آن برای امام است و باقیمانده آن، غنائم منقولش میان مقاتلین تقسیم می­شود و غیر منقولش به همه مسلمانان تعلق می­گیرد؛ ولی جنگی که بدون اذن صورت بگیرد، اگر در زمان حضور باشد از انفال خواهد بود و همه آن برای امام می­شود و چیزی به مقاتلین تعلق نمی­گیرد، زیرا آنها تمکن برای اذن گرفتن داشته­اند ولی بدون اذن جنگیده­اند. مصداق آن جنگ­هایی است که در زمان خلفای سه گانه با کفار صورت گرفت یا فتوحاتی که بعد از اما حسن مجتبی علیه السلام در زمان خلفای بنی امیه یا بنی عباس صورت گرفت.
بحث مربوط به جنگ در زمان غیبت را مستقلاً بررسی خواهیم کرد.
نظر صاحب ریاض المسائل
راجع به این مسئله در کتاب شریف رياض المسائل في تحقيق الأحكام بالدلائل، مطالب خوبی آمده است. این کتاب نوشته سید علی بن محمد طباطبایی حائری متوفای 1231 ق است که در 16 جلد کتاب المختصر النافع محقق حلی را شرح کرده است.
محقق حلی در ملحقات بحث خمس به بحث انفال و اموال مخصوص امام علیه السلام پرداخته است که در بخشی از آن با این عبارت به غنائم مورد بحث اشاره می­کند: «قيل: إذا غزا قوم بغير إذنه، فغنيمتهم له، و الروایة مقطوعة»[5]؛ یعنی گفته شده اگر گروهی بدون اذن امام بجنگند، غنائمی که به چنگ می­آورند برای امام است، ولی روایت [مستند این قول] مقطوعه است.
صاحب ریاض در شرح این عبارت می­نویسد:
و القائل الثلاثة و أتباعهم كما صرّح به جماعة، للخبر: «إذا غَزا قوم بغير إذن الإمام فغنموا كانت‌الغنيمة كلّها للإمام، و إذا غزوا بأمر الإمام فغنموا كان للإمام الخمس».[6]
قائل این قول ـ چنانچه گروهی تصریح کرده­اند ـ آن سه بزرگوار [مراد سه تن از اقدم فقها یعنی شیخ مفید، شیخ طوسی و سید مرتضی است] و پیروان آنهاست، به دلیل این روایت.
متن روایت چنین است:
وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَسَارٍ عَنْ يَعْقُوبَ عَنِ الْعَبَّاسِ الْوَرَّاقِ عَنْ رَجُلٍ سَمَّاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا غَزَا قَوْمٌ بِغَيْرِ إِذْنِ الْإِمَامِ فَغَنِمُوا كَانَتِ الْغَنِيمَةُ كُلُّهَا لِلْإِمَامِ وَ إِذَا غَزَوْا بِأَمْرِ الْإِمَامِ فَغَنِمُوا كَانَ لِلْإِمَامِ الْخُمُسُ.[7]
شیخ طوسی از «محمد بن الحسن الصفار» که «امامیٌ ثقةٌ جلیل» است و او از «حسن بن احمد بن یسار یا طبق برخی نسخ بشار» که مجهول است و او از «یعقوب» و او از «عباس الوراق» که این دو نیز مجهول هستند و او از شخصی که نامش معلوم نیست، نقل می­کند. می­گوید امام صادق علیه السلام فرمود: اگر قومی بدون اذن امام جنگیدند و غنیمتی کسب کردند، همه غنیمت مال امام است؛ اگر با امر امام جنگیدند و غنیمتی به دست آوردند، یک پنجمش برای امام است.
بنا بر این، این روایت از نظر سند معتبر نیست، هرچند از نظر دلالت روشن است.
محقق حلی هم آن را مقطوعه دانسته لذا این حکم را با کلمه «قیل» بیان کرد، ولی صاحب ریاض می­فرماید:
و هذه الرواية و إن كانت مقطوعة أي مرسلة ضعيفة، إلّا أنّها منجبرة بالشهرة العظيمة المقطوع بها، المحكية في التنقيح و المسالك و الروضة و غيرها من كتب الجماعة، بل في الأوّل: أنّ عليها عمل الأصحاب، و في الأخير: أنّه لا قائل بخلافها، و عن الخلاف و الحلّي دعوى الإجماع؛ و هو حجّة أُخرى. مضافاً إلىٰ التأيّد برواية صحيحة مروية في الكافي في كتاب الجهاد في أوّل باب قسمة الغنيمة...[8]
این روایت هرچند مقطوعه است یعنی مرسله و ضعیف است؛ ولی با شهرت بزرگ و قطعی ضعفش جبران می­شود، این شهرت در التنقیح الرائع فاضل مقداد، مسالک الافهام و الروضة البهیة شهید ثانی و غیر آنها از کتب دیگر نقل شده است، حتی در اولی [التنقیح] آمده که عمل اصحاب طبق این روایت است، و در سومی [الروضة] آمده که مخالف آن قائلی ندارد. همچنین شیخ طوسی در الخلاف و ابن ادریس حلّی هم در این باره ادعای اجماع کرده­اند که این اجماع خود دلیل دیگری است غیر از شهرت. علاوه بر آن، این قول با روایت صحیحه­ای که در کتاب الجهاد الکافی روایت شده است هم تأیید می­شود.
متن روایت صحیحه چنین است:
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع السَّرِيَّةُ يَبْعَثُهَا الْإِمَامُ فَيُصِيبُونَ غَنَائِمَ كَيْفَ يُقْسَمُ قَالَ إِنْ قَاتَلُوا عَلَيْهَا مَعَ أَمِيرٍ أَمَّرَهُ الْإِمَامُ عَلَيْهِمْ أُخْرِجَ مِنْهَا الْخُمُسُ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ قُسِمَ بَيْنَهُمْ ثَلَاثَةُ أَخْمَاسٍ وَ إِنْ لَمْ يَكُونُوا قَاتَلُوا عَلَيْهَا الْمُشْرِكِينَ كَانَ كُلُّ مَا غَنِمُوا لِلْإِمَامِ يَجْعَلُهُ حَيْثُ أَحَبَّ.[9]
کلینی از «علی بن ابراهیم» و او از پدرش «ابراهیم بن هاشم» و او از «حسن بن محبوب» و او از «معاویة بن وهب» که نقل می­کند، پس سند، سند معتبر و صحیحی است. «معاویة بن وهب» می­گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: گروهی را امام براى جنگ مى‌فرستد، آنگاه آنان غنيمت بدست مى‌آورند، چگونه تقسيم مى‌شود؟ حضرت فرمودند: اگر آن غنيمت را با فرماندهى كه امام بر آنان امير نموده بدست آوردند، خمس آن غنيمت براى خدا و رسول بيرون آورده مى‌شود و سه پنجم ديگر بين آنان تقسيم مى‌گردد، ولى اگر آن غنيمت را بدون جنگ با مشرکین بدست آوردند، مال امام است و هر جا مصلحت بداند آن را قرار مى‌دهد.
در این روایت دو نکته وجود دارد، یکی اینکه پس از اخراج یک پنجم فرمود: «قُسِمَ بَيْنَهُمْ ثَلَاثَةُ أَخْمَاسٍ» در حالی که ظاهراً باید «أربعة أخماس» باشد. این مطلبی است که مصححان درباره­اش سخن گفته­اند ولی خیلی­ها اشتباه کرده­اند که توضیح آن خواهد آمد.
نکته دیگر این است که چرا صاحب ریاض این روایت را با اینکه سند صحیحی داشت، به عنوان مؤید آورد نه دلیل؟ در حالی که خواهیم گفت آیت الله خویی همین روایت را به عنوان دلیل ذکر کرده است.
ظاهراً دلیل کار ایشان این است که در این روایت تصریح نشده است که اگر جنگ بدون اذن انجام شود، همه غنائم برای امام است، بلکه فرمود: «إِنْ لَمْ يَكُونُوا قَاتَلُوا عَلَيْهَا الْمُشْرِكِينَ» که بر این دلالت دارد که مشرکین بدون جنگ تسلیم شده یا زمین­هایشان را رها کرده­اند که در این صورت تحت انفال قرار می­گیرد، پس بحثی از اذن و عدم اذن نیست، به عبارت دیگر تفصیل میان اذن و عدم اذن نیست، تفصیل میان قتال و عدم قتال است، با این حال چون در اول روایت بحث اذن شده به عنوان مؤید مطلب می­توان از آن استفاده کرد.
به هر حال ایشان پس نقل این دلایل می­فرمایند:
و بجميع ذلك يقيّد إطلاق الآية الكريمة بما إذا كان بالإذن، كما هو المتبادر من حال المخاطبين المشافهين بها، و لا بُعد في جعل ذلك أيضاً دليلًا علىٰ ضعف إطلاقها.[10]
با توجه به این ادله اطلاق آیه کریمه با قید به اذن امام بودن، مقید می­شود، کما اینکه آنچه از حالت مخاطبین آیه به ذهن متبادر می­شود چنین است که جنگ آنها با اذن صورت گرفته است. بعید هم نیست که همین حالتی که به ذهن متبادر می­شود خود دلیلی بر ضعف اطلاق آیه باشد.

---