درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

نمایه ای از درس

تحسین و تقبیح شارع اعتباری نیست بلکه انتزاعی است و آن را از باطن انتزاع می نماید. شارع تنها امری را که در نفس الأمر و واقع دارای مصالح است قصد می کند. گرچه آشکار است که بندگان همه مصالح و مفاسد را درک و فهم نمی کنند ولی نباید به سبب عدم درک مصالح و مقاصد دستورات الهی، از پذیرش آنها سرباز زنند.

خرده پنجم

ناباوران مقاصد الشریعة قاعده تحسین و تقبیح شارع است. یکی از فرنودهایی که از دیرباز اشاعره در رد مقاصد الشریعة به آن دست یازیده اند این قاعده است که «الحسن ما حسنه الشارع و القبیح ما قبحه الشارع» ولی به نگره ما چه بسا این قاعده ناسازی و منافاتی با جستار مقاصد الشریعة نداشته باشد. این گروه از ناباوران به مقاصد الشریعة به این آیه نیز استناد می کنند که خداوند متعال فرموده است

﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾

سوره نساء آیه ۶۵

در این آیه شریفه خداوند تسلیم محض در برابر پیامبر اسلام (ص) را شرط ایمان دانسته است. خداوند متعال فرموده است شرط ایمان آن است که مومن در پی دانستن هدف پیامبر از دستورهای که می دهد نباشد و تسلیم محض آن حضرت باشد. یا این آیه شریفه که خداوند متعال می فرماید:

﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْسوره احزاب آیه ۳۶﴾

برخی از ناباوران به مقاصد الشریعة نیز به روایاتی مانند این روایت تمسک می کنند که

عَنْ أَبِي حَمْزَةَ اَلثُّمَالِيِّ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ : إِنَّ دِينَ اَللَّهِ لاَ يُصَابُ بِالْعُقُولِ اَلنَّاقِصَةِ وَ اَلْآرَاءِ اَلْبَاطِلَةِ وَ اَلْمَقَايِيسِ اَلْفَاسِدَةِ وَ لاَ يُصَابُ إِلاَّ بِالتَّسْلِيمِ فَمَنْ سَلَّمَ لَنَا سَلِمَ وَ مَنِ اِهْتَدَى بِنَا هُدِيَ وَ مَنْ دَانَ بِالْقِيَاسِ وَ اَلرَّأْيِ هَلَكَ وَ مَنْ وَجَدَ فِي نَفْسِهِ شَيْئاً مِمَّا نَقُولُهُ أَوْ نَقْضِي بِهِ حَرَجاً كَفَرَ بِالَّذِي أَنْزَلَ اَلسَّبْعَ اَلْمَثَانِي وَ اَلْقُرْآنَ اَلْعَظِيمَ وَ هُوَ لاَ يَعْلَمُ

مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ج ۱۷، ص ۲۶۲

قاعده ای که اشاعره بدان تمسک می کنند بدین معنی است که شریعت از اساس فاقد مقاصد است بلکه نیک آن است که شارع آن را نیک بداند و زشت آن است که شارع آن را زشت برشمرد

پاسخ آن است که ما باورمندان به مقاصد شریعت نیز این قاعده را می پذیریم که نیک آن است که شارع آن را نیک برشمرد و زشت آن است که شارع آن را زشت بداند ولی آیا شارع هیچ گاه امری قبیح را نیک یا امری نیک را قبیح به شمار می آورد؟ تحسین و تقبیح شارع اعتباری نیست بلکه انتزاعی است و آن را از باطن انتزاع می نماید. شارع تنها امری را که در نفس الأمر و واقع دارای مصالح است قصد می کند. گرچه آشکار است که بندگان همه مصالح و مفاسد را درک و فهم نمی کنند ولی نباید به سبب عدم درک مصالح و مقاصد دستورات الهی، از پذیرش آنها سرباز زنند. خداوند متعال می فرماید:

﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ﴾

سوره اعراف آیه ۱۵۷

این آیه شریفه دلالت می کند که تبعیت از رسول به سبب آن است که امر به معروف و نهی از منکر می کند نه امر به منکر و نهی از معروف و طیبات را حلال و خبیثات را حرام می شمرد و اصر مادی و معنوی و خرافات را از ذهن شما پاک می کند. آیا اشاعره که می گویند «الحسن ما حسنه الشارع و القبیح ما قبحه الشارع» اینگونه باور دارند که خداوند العیاذ بالله منکرات را نیز تحسین و حسنات را نیز تقبیح می کند یا باور دارند که خداوند تنها حسنات را تحسین و تنها امور زشت را تقبیح می کند؟ خداوند متعال می فرماید

﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا ۗ قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ ۖ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾

سوره اعراف آیه ۲۸

خداوند تنها به فضائل و طیبات امر می کند. در پاسخ به استناد ناباوران مبحث مقاصد الشریعة به روایت امام سجاد علیه السلام نیز باید گفت که حضرت آشکارا در حال سخن گفتن درباره ناتوانی عقول ناقصه هستند چرا که می فرمایند:

بِالْعُقُولِ اَلنَّاقِصَةِ

و نمی فرمایند که کامل و غیر ناقص هم مقاصد دین الهی را درک نمی کنند.