درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

نمایه ای از درس

فعلی که فاقد غایت و مقصد است فعل لغو و بیهوده ای است و ساحت الهی از چنین نسبت و چنین فعلی مبری است. ما برای خداوند متعال تکلیف تعیین نمی کنیم و نمی گوییم که افعال او باید دارای غایت و مقصد باشند بلکه از یک امر بیرونی گزارش کرده و او را وصف می کنیم و می گوییم خداوند حکیم است و افعال او بی گمان دارای مقصد هستند. به باور ما خداوند فیاض است و از امر و نهی خود قصد افاضه به بندگانش را دارد. به باور ما خداوند متعال حکیم است و فعل لغو و بیهوده و بدون غایت و مقصد از او سر نمی زند.

اشاعره به اینکه شریعت دارای مقاصد است باور ندارند.

ایشان شارع را حاکم علی الاطلاق هستی دانسته و منکر غایتمندی افعال الهی از جمله تشریع هستند. برخی از شیعیان نیز چنین باوری دارند. این گروه از شیعیان می گویند چه لزومی دارد که اوامر و نواهی الهی از مصالح و مفاسد واقعیه پیروی کنند بلکه مهم آن است که احکام شرعی از اوامر و نواهی تبعیت نمایند. ایشان باور دارند که ما نمی توانیم اوامر و نواهی الهی را مقید کنیم و بگوییم که خداوند اگر امر می کند امر او باید ناظر به یک مصلحت واقعیه باشد و آن را تامین کند یا یک مفسده واقعیه را دفع کند. عقیده دارند که اوامر تابع تامین مصالح و نواهی تابع دفع مفاسد نیستند بلکه احکام تابع اوامر و نواهی هستند چون بی گمان حکم باید دارای امر و نهی باشد تا حکم تلقی شود. همین که خداوند متعال امر و نهی فرموده است برای تحقق وجوب و حرمت کفایت می کند. وقتی که خداوند مالک علی الاطلاق هستی است نیاز ندارد که حتما اوامر و نواهی خود را در گرو مصلحت و مفسدت قرار دهد. صرف اینکه او امر فرموده است بسنده و کافی است و ما باید امتثال کنیم و اصلأ مصلحت و مفسدتی در کار نیست تا ما آنها را کشف کنیم.

پاسخ آن است که فعلی که فاقد غایت و مقصد است فعل لغو و بیهوده ای است و ساحت الهی از چنین نسبت و چنین فعلی مبری است. ما برای خداوند متعال تکلیف تعیین نمی کنیم و نمی گوییم که افعال او باید دارای غایت و مقصد باشند بلکه از یک امر بیرونی گزارش کرده و او را وصف می کنیم و می گوییم خداوند حکیم است و افعال او بی گمان دارای مقصد هستند. به باور ما خداوند فیاض است و از امر و نهی خود قصد افاضه به بندگانش را دارد. به باور ما خداوند متعال حکیم است و فعل لغو و بیهوده و بدون غایت و مقصد از او سر نمی زند. گذشته از این، آیات و روایات ما سراسر از مصالح و مقاصد دستورات الهی سخن می گویند. خداوند متعال می فرماید:

﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾

سوره حدید آیه ۲۵

همه افعال الهی از جمله تشریع غایتمند هستند ولی این غایتمندی به ذات بی نیاز الهی باز نمی گردد بلکه به بندگان باز می گردد. لازمه اینکه کسی بگوید اوامر و نواهی الهی هیچ غایت و مقصد و مصلحتی را دنبال نمی کنند و مصلحت تنها در اطاعت ما از آنهاست آن است که بگوییم می شد خداوند همه واجبات و محرمات را با هم جابجا کند و این جابجایی به حکمت و عدالت و لطف او هیچ خدشه ای وارد نمی کرد. در پاسخ خرده ای که بر توان عقل وارد می کنند نیز باید گفت بی گمان عقل بالاترین موهبت الهی است و ما نیز ادعا نمی کنیم که عقل همه مصالح و مقاصد دستورات الهی را کشف می کند یا همه مقاصد کشف شده حیث علی دارند. بلکه بسیاری با عقل و بسیاری با نقل قابل دریافت هستند. گاه عقل به غایت و مقصد حکمی از احکام الهی یقین می کند و یقین حجت است و نمی توان آن را نادیده انگاشت.