درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

نمایه ای از درس

شریعت با طبیعت سازگار است یعنی شریعت با طبیعت و فطرت انسان هماهنگی و تطبیق دارد. یعنی شریعت در پی برآوردن آن چیزی است که طبیعت انسان بدان نیاز دارد و این غایت شریعت است.

اسلوب سیزدهم

کشف مقاصد شریعت، بهره بردن از جستار «تناسق شریعت و طبیعت» است که خود یکی از اصول و پیش انگاره های وجود مقاصد شریعت بوده است. یعنی دین فطری است و حقوق و تکالیف دینی هم در سطح کلان یعنی در کلیت انسان و هم در سطح خرد مانند حقوق زن با طبیعت انسان متناسب هستند. اسلام به مکتبی در فلسفه حقوق نزدیک است که حقوق را طبیعی می داند. همانگونه که پیش از این بیان کردیم اصولاً شریعت با طبیعت و فطرت انسان هماهنگی و تطبیق دارد. شریعت با طبیعت سازگار است یعنی در پی برآوردن آن چیزی است که طبیعت انسان بدان نیاز دارد و این غایت شریعت است. هنگامی که خدای متعال می فرماید:

﴿الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ﴾

سوره شعراء آیه ۷۸

یعنی خلقت و طبیعت انسان مستلزم و مقتضی هدایت است. و کسی که مرا خلق کرده است به همان نحوی که خلقت من اقتضاء می کند مرا هدایت نیز خواهد کرد. در آیه بالا خلقت به معنی هدایت تکوینی و هدایت پس از آن به معنی هدایت تشریعی است. چرا که واژه «خلقنی» معنای هدایت تکوینی را در دل خویش نهفته دارد. هدایت تشریعی نه تنها به حسب ترتیب پس از هدایت تکوینی رخ می دهد بلکه بر هدایت تکوینی مترتب است و میان آنها نسبت علی و معلولی برپاست. و این همان مفهوم تناسق شریعت با طبیعت و فطرت انسان است. همچنین اینکه آیه بالا از زبان حضرت ابراهیم علیه السلام بیان می شود و تکلیف و کارنوشت آن حضرت به عنوان نبی الهی ابلاغ شریعت است نشان می دهد که مراد از هدایت در آیه بالا هدایت تشریعی است. این آیه دلالت می کند که شریعت آمده است تا انسان را هماهنگ و سازگار با فطرتش هدایت کند. پس یکی از مقاصد و ‌غایات شریعت، هدایت انسان بر طبق فطرت اوست. در آیه دیگری خداوند متعال از زبان حضرت موسی علیه السلام نقل می کند که:

﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ﴾

سوره طه آیه ۵۰

این آیه نیز مانند آیه پیشین دلالت بر ترتیب و ترتب هدایت تشریعی بر هدایت تکوینی و تناسق و سازوارگی آنها با هم دارد. گرچه ممکن است در این آیه مراد از واژه «هدی» اعم از هدایت تکوینی و تشریعی باشد چرا که واژه «كُلَّ شَيْءٍ» شامل جمادات و نباتات هم می شود و آنها هدایت تشریعی ندارند. در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید:

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى/ الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰ / وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَىٰ﴾

سوره اعلی آیات ۱ تا ۳

این آیه نیز به قرینه فاء عاطفه دلالت می کند بر اینکه هدایت تشریعی مترتب بر هدایت تکوینی است. پس همانگونه که غایت هدایت تکوینیه هدایت تشریعیه است غایت خود تشریع نیز هدایت تشریعیه است. از این رو می بینیم تکالیف مردان متناسب با خلقت ایشان و تکالیف زنان سازگار با طبیعت ایشان است. و آنچه که از حقوق به ایشان تعلق گرفته است نیز اینچنین است.