درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

نمایه ای از درس

از آنجا که اسلام نظام اقتصادی دارد بی گمان علم اقتصاد نیز دارد چرا که علم، ابزار پیاده سازی نظام است. نمی توان نظام اقتصادی اسلام را با یک علم سکولار پیاده کرد. افزون بر این، گزاره های علمی فراوانی در حوزه اقتصاد، فلسفه اقتصاد و نظام اقتصادی در آیات و روایات وجود دارند.

اسلوب نهم

برای کشف مقاصد شریعت کشف مذاق شارع است. واژه مذاق در این استعمال به واژه های مرام و مذهب نزدیک است. مانند بیانی که شهید صدر درباره اقتصاد اسلامی دارند و می فرمایند که اسلام علم اقتصاد ندارد بلکه مذاق اقتصادی دارد. گرچه ما با این فرمایش ایشان همسو و هم‌رأی نیستیم چرا که اگر اسلام نظام اقتصادی دارد بی گمان علم اقتصاد نیز دارد چرا که علم، ابزار پیاده سازی نظام است. نمی توان نظام اقتصادی اسلام را با یک علم سکولار پیاده کرد. افزون بر این، گزاره های علمی فراوانی در حوزه اقتصاد، فلسفه اقتصاد و نظام اقتصادی در آیات و روایات وجود دارند. از این رو بر خلاف نگره ایشان اسلام نه تنها مرام و مذهب اقتصادی دارد بلکه از نظام اقتصادی و علم اقتصاد ویژه خود نیز برخوردار است. ظاهراً نخستین بار مرحوم میرزای نراقی تعبیر مذاق شارع را به کار برده است و پس از ایشان فقهای دیگر مانند مرحوم صاحب جواهر نیست از آن استفاده کرده اند و امروزه با اینکه درباره آن و شرایط و ثمراتش در کتب اصولی گفتگوی چندانی نیست ولی تعبیر شناخته شده ای است. ولی کمابیش مسلم انگاشته شده است که مذاق شارع اگر به دست بیاید حجیت دارد چرا که مذاق شارع گرچه در عرض دیگر ادله شرعی نیست ولی برآیند ادله تشریع است. یعنی در عرض کتاب و سنت و عقل و اجماع نیست بلکه در جایی که نص و دلیل صریح دیگری وجود ندارد از برآیند منابع و مصادر، مذاق شارع را کسب و به آن استناد می کنیم. برای نمونه ما در امور حسبیه می گوییم ما می دانیم که شارع مقدس راضی به ترک این امور نیست. این در واقع همان مذاق و مرام شارع است که ما کشف کرده ایم. با شناختی که ما از شارع داریم می دانیم که رضامند نیست که این امور بر زمین بمانند. و همانگونه که در کشف حکم مثلاً در احکام حسبه می توان از مذاق شارع بهره برد در کشف مقاصد شریعت نیز می توان از آن استفاده کرد. ابن غیر از سیاق است چرا که در سیاق ما از الفاظ و کلام شارع سیاق را در می یابیم. سیاق سبک زبانی شارع و لسنیات شرعی است. اما مذاق محتوی و مضمون است. مذاق را نه از لفظ بلکه از مجموع ادله دریافته ایم. در سیاق از یک سبک زبانی و در مذاق شارع از یک سبک معرفتی سخن می گوییم. ما مذاق شارع را اینگونه تعریف می کنیم

مذاق الشارع ما یصطاد من تجمیع مؤدیات الادله المختلفه و معطیاتها الموجب لحصول الإطمئنان لمذهب الشارع و مرامه الکاشف عن مشیئته التشریعیه فی امر ما

در واقع مذاق شارع آن چیزی است که ما از مؤدیات ادله مختلف به دست می آوریم و موجب می شود که ما با اطمینان به مذهب و مرام شارع پی ببریم. این مرام کاشف می شود از مشیئت تشریعیه باریتعالی در یک مسأله ای و ما آن مسأله را کشف می کنیم. همانگونه که ما می توانیم از این ابزار استنباطی در کشف حکم بهره ببریم در کشف مقاصد شریعت نیز می توانیم از آن استفاده کنیم. اگر ما دلیلی نداشتیم که شارع در پی تسهیل شریعت است که داریم باز هم از مذاق شارع می فهمیدیم که شارع بنا ندارد که امر بما لا یطاق کند. این مرام شارع است. اگر حکم مشیت تشریعیه شارع است مقاصد شریعت هم متعلق مشیت تشریعیه اوست. او می خواهد که منکر را در جهان پایان دهد و معروف را برپا دارد. مثلاً افزون بر خود نماز غایت و مقصد نماز را هم می خواهد. ما از مرام و ممشی و مذاق شارع می توانیم این را دریابیم. گرچه مقاصد شریعت برخی علت حکم و برخی حکمت آن هستند و تنها هنگامی که علت حکم باشند با آنها به مثابه دلیل برخورد کرده و بوسیله آنها حکمی را کشف می کنیم.