درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

نمایه ای از درس

چیزی سبب می شود که آیه یا حکمی نازل شود. از اسباب نزول به ظروف القول نیز می توان تعبیر نمود. اینکه در چه شرایط فرهنگی، اجتماعی، گفتمانی، سیاسی و اقلیمی و در پی چه رخداد و پیشامدی آیه نازل شده است و این فراتر از سبب نزول است. بررسی موارد فوق می تواند انسان را به سوی مقصد و غایت حکم رهنمون شود

اسلوب پنجم

کشف مقاصد شریعت آن است که از سیاق آیات، غایت یک دستور شرعی را دریابیم. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر این آیه که خداوند می فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّىٰ تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَىٰ أَهْلِهَا ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾

سوره نور آیه ۲۷

این آیه مومنین را از دخول بدون سلام و بدون اذن به خانه کسانی که انسان با ایشان انس ندارد منع می کند. مرحوم علامه طباطبایی می فرمایند که می توان از سیاق آیات بعد، غایت این حکم را کشف کرد. ایشان می فرمایند که غایت این حکم مسأله حفظ حجاب و ستر و عفاف است. چرا که این آیه در خلال و در سیاق آیات حجاب و عفاف قرار گرفته است.

اسلوب ششم برای کشف مقاصد شریعت «اسباب نزول» است. اسباب نزول غیر از شأن نزول و شدید تر از آن بوده و چیزی شبیه به علت حکم است. در اسباب نزول چیزی سبب می شود که آیه یا حکمی نازل شود. از اسباب نزول به ظروف القول نیز می توان تعبیر نمود. اینکه در چه شرایط فرهنگی، اجتماعی، گفتمانی، سیاسی و اقلیمی و در پی چه رخداد و پیشامدی آیه نازل شده است و این فراتر از سبب نزول است. بررسی موارد فوق می تواند انسان را به سوی مقصد و غایت حکم رهنمون شود. برای نمونه آیاتی که پیرامون لعان در قرآن کریم آمده است در پی اعتراض یکی از مسلمین به پیامبر اسلام (ص) درباره حد قذف بوده است که اگر مردی همسرش را در حال خیانت ببیند و شاهدی نداشته باشد چرا باید با بیان این واقعه حد قذف بر او جاری شود که خداوند برای گشودن این گره و چاره کردن آن آیات لعان را بر پیامبر اسلام (ص) نازل فرمود. یا درباره این آیه که خداوند متعال می فرماید:

﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ ۖ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا ۗ وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾

سوره بقره آیه ۲۱۹

آمده است که این آیه در پی پرسش عمر و معاذ و جمعی از انصار از پیامبر اسلام (ص) درباره خمر و میسر و زوال عقل انسان در پی نوشیدن خمر و وقوع ستیزها و کشمکش ها میان مردم در پی قمار نازل شده است. خداوند متعال می فرماید گرچه این دو منافعی نیز دارند مثلاً بر اثر شرب خمر، شخص احساس می کند که مدتی از اندوه زندگی رهایی یافته است یا بر اثر قمار مالی به کف می آورد ولی گناه و زیان آنها از سود آنها بیشتر است. به نظر می رسد که شأن نزول وسیع تر و سبب نزول قوی تر باشد.