درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

نمایه ای از درس

حفظ جان انسان ها از مقاصد ضروری شریعت است. خداوند متعال می فرماید: کشتن یک انسان، کشتن همه ی انسان ها و نجات یک انسان نجات همه ی انسان هاست.

روش های کشف مقاصد شریعت همه یکسان نیستند.

برخی از این اسلوب ها مقاصد شامله ی کل دین را کشف می کنند و پاره ای تنها در کشف مقاصد جزئی دین مانند عقاید، اخلاق یا شریعت یعنی عبادیات و معاملات به کار می آیند. برخی از روش ها معرفت یقینی به دست می دهند و پاره دیگر تنها معرفت ظنی پدید می آورند. و البته هر روشی هم در کاربست ضابطه مندی خاص و جدای خود را دارد. در اینجا به بررسی برخی از ادله قرآنی و روایی مقاصد شریعت می پردازیم. یکی از آیات قرآن کریم که پیش از این هم به صورت گذرا به آن اشاره کرده بودیم این آیه شریفه بود:

﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ۚ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾

سوره حدید آیه ۲۵

ابن آیه شریفه یک بیان فراگیر استدلالی صریح در جستار مقاصد شریعت است. «لقد ارسانا» همراه تاکید است. «رسلنا» عام و به معنی همه پیامبران است یعنی قیام مردم به قسط و داد، غایت همه ادیان الهی در همه ادوار نبوت و رسالت بوده است. «بالبینات» یعنی برای رسیدن انسان به آن مقصد و غایت والا خداوند پیامبرانش را به بیناتی مانند معجزات و براهین قاطع مجهز نموده است و افزون بر آن کتاب و میزان یعنی حکمت به آنها عطا کرده است تا مردم به ایشان ایمان آورده و قسط را برپا دارند. اگر قسط را به معنی عدل بدانیم گستره وسیعی از کمالات نظری و عملی و فردی و اجتماعی را در بر گرفته و از فصائل اخلاقی فردی تا عدالت اجتماعی را فرا می گیرد. روشن است که قسط و عدل با این گستره فراخ در هیچ مرحله ی فردی یا اجتماعی آن بدون اجرای شریعت حاصل نمی شود. در ادامه خداوند متعال می فرماید:

﴿وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ﴾

این فراز از این آیه اشاره به این معنی دارد که اگر کسی به رویارویی با قسط و عدل پرداخت و ستیز و سرکشی نمود باید با او به جهاد برخواست و با شدت برخورد نمود و البته«حَدِيدَ» افزون بر سودی که در جهاد دارد منافع دیگری هم برای بشر دارد و آشکار است که آهن در تمدن بشری سود غیر قابل انکاری داشته است و چه بسا یکی از نمادهای تمدن بشری به شمار بیاید. آیه دیگری که به آن اشاره شد این آیه شریفه بود

﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾

سوره بقره آیه ۱۷۹

این آیه شریفه دلالت دارد بر اینکه قصاص که از دستورات الهی است مایه حفظ نفوس می باشد پس حفظ نفوس یکی از مقاصد شریعت است. در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید:

﴿مِنْ أَجْلِ ذَٰلِكَ كَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا ۚ وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَٰلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ﴾

سوره مائده آیه ۳۲

اگر کسی بی گناهی را بکشد گویی که همه انسان ها را کشته است. یعنی یک نفر برابر با همه انسان هاست. کشتن یک انسان برابر با کشتن همه انسان ها و نجات یک انسان برابر با نجات همه انسان هاست. در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید:

﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ ۖ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾

سوره بقره آیه ۱۹۳

ابن آیه شریفه دلالت می کند بر اینکه غایت و مقصد جهاد، آن است که فتنه از میان برود و دین الهی مستقر شود. در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید:

﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ ۚ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾

سوره انفال آیه ۳۹

در این آیه نیز خداوند متعال غایت جهاد را از میان رفتن فتنه و استقرار دین الهی دانسته است و فرموده است با از دست کشیدن کفار و مشرکین از فتنه گری شما نیز دست از جهاد بردارید. در آیه دیگری خداوند متعال می فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَىٰ أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ ۙ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

سوره ممتحنه آیه ۱۲

در این آیه شریفه خداوند شمار زیادی از مقاصد شریعت مانند حفظ دین در «لَا يُشْرِكْنَ» و حفظ مال در «وَلَا يَسْرِقْنَ» و حفظ نسل در «وَلَا يَزْنِينَ» و حفظ نفس در «وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ» و حفظ عرض در «وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ» را به روشنی بیان فرموده است. برخی گفته اند که بیش از هزار مقصد را برای شریعت می توان از آیات قرآن به دست آورد که با توجه به اینکه مقاصد شریعت غیر از مناطات و ملاکات احکام و همچنین غیر از اهداف جزئی پاره ای از احکام هستند سخن گزافی به نظر می رسد. البته باید توجه داشت که در رجوع به آیات و روایات برای کشف مقاصد شریعت ضوابط و روشمندی اصولی باید رعایت شده و نباید چنین امر گران‌سنگی به ذوق و سلیقه افراد واسپار شود.