درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

نمایه ای از درس

فراگیرترین غایت دین بیرون کشیدن انسان از همه تاریکی هاست. دنیوی و اخروی، مادی و معنوی

تقسیمات مقاصد الشریعه

مقاصد و مصالح شریعت را می توان به شکل طولی و به شکل عرضی دسته بندی نمود و این تقسیم بندی ها می توانند معیارهای گوناگونی داشته باشند. برای نمونه می توان مقاصد شریعت را از جهت فرآیند حکم، تقسیم نمود. یعنی فرآیندی که حکم از مقام اقتضاء تا مقام امتثال و تحقق مقاصد سپری می کند. یا می توان مقاصد الشریعة را از جهت فهم و معرفت بشری به مقاصد یقینی و مقاصد ظنی تقسیم کرد. از جنبه ای دیگر برخی از مقاصد شریعت عام و فراگیر هستند و در همه دستورات شریعت حضور دارند مانند جلب مصالح و دفع مفاسد از بندگان ولی برخی دیگر از مقاصد شریعت مرزبسته و محدود به برخی از دستورات شریعت هستند. از سویی دیگر می توان مقاصد شریعت را به مقاصد شناختی و زیستی تقسیم نمود. مقاصد شناختی یا معرفتی به عرصه نظر و مقاصد زیستی یا معیشتی به قلمرو عمل مربوط هستند. مقاصد شناختی معرفتی مانند «ذکر» که در این آیه شریفه آمده است

﴿إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَىٰ لِلْعَالَمِينَ﴾

سوره انعام آیه ۹۰

و مقاصد زیستی معیشتی مانند «قسط» در این آیه شریفه

﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾

سوره حدید آیه ۲۵

از سوی دیگر برخی از مقاصد حیث عِلّی دارند ولی پاره ای دیگر تنها در حد حکمت هستند. همچنین می توان مقاصد شریعت را به ایجابی و سلبی تقسیم کرد. تقسیم دیگر آن است برخی از مقاصد شریعت دنیوی و برخی دیگر اخروی هستند. مثلاً برپایی قسط یک مقصد دنیوی است چون در آخرت انسان در پی برپایی قسط نخواهد بود. از جنبه ای دیگر مقاصد شریعت به مقاصد آغازین، میانی و انجامین بخش می شوند. در تقسیمی دیگر می توان مقاصد شریعت را به مقاصد اصلی و فرعی یا کلی و جزیی بخش نمود. برخی از مقاصد شریعت چنان عام هستند که هم بخش عقائد دین و هم بخش علم دینی و هم بخش های معنویت، اخلاق و احکام دینی همگی در پی برآوردن آن غایت و مقصد هستند. در تقسیمی دیگر برخی از مقاصد الزامی بوده و حکم آنها وجوب یا حرمت است و برخی دیگر الزامی نبوده و حکم آنها استحباب یا کراهت است. در یک تقسیم بندی کهن مقاصد شریعت را تقسیم می کنند به مقاصد ضروریه و حاجیه و تحسینیه یعنی مقصد گاه ناظر به ضرورت هاست و گاه نیازها و گاه اموری که پسندیده هستند ولی نه ضروری هستند و نه مورد نیاز. شاید فراگیرترین مقصدی که در قرآن کریم برای دین آمده است در این آیه شریفه باشد که

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ الر ۚ كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَىٰ صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾

سوره ابراهیم آیه ۱

یعنی دین آمده است تا انسان را از همه تاریکی های دنیوی و اخروی، مادی و معنوی بیرون بیاورد. یکی دیگر از مقاصد بسیار فراگیر دین هدایت انسان هاست. خداوند متعال می فرماید:

﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ﴾

سوره بقره آیه ۱۸۵

البته برخی بر این باورند که تنها انسان هایی که دارای تقوای عقلی هستند یعنی به ضروریات عقل در عمل ملتزم هستند مشمول این هدایت می شوند و در تفسیر آیه شریفه

﴿ذٰلِكَ الكِتابُ لا رَيبَ ۛ فيهِ ۛ هُدًى لِلمُتَّقينَ﴾

سوره بقره آیه ۲

ایشان می گویند مراد از متقین در این آیه کسانی هستند که تقوای عقلی داشته و به ضروریات عقلی ملتزم هستند و قرآن برای چنین کسانی مایه هدایت است. گرچه به نگره ما چه بسا تقوای ذکر شده در این آیه شریفه نتیجه و برآیند هدایت باشد نه اینکه هدایت تنها به متقین تعلق بگیرد در این صورت معنای مراد از تقوی در آیه بالا تقوای دینی خواهد بود نه تقوای عقلی.