درس اصول استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: مبحث مقاصد الشریعه

مقدمه

یکی دیگر از ملحقات جستار مفاهیم، مبحث مقاصد الشریعة است که پیشینه ای هفتصد ساله در میان مسلمین داشته و امروزه نیز در جهان اسلام و در مباحث اجتهادی به جدیت مطرح است. گرچه تلقی و انگیزه دانشمندان اهل سنت از این مبحث و کارکردهای آن با ما متفاوت است ولی اصل این مسأله که شریعت دارای علل و مقاصد و غایات است و در مقام فهم شریعت و استنباط احکام نمی توان به مقاصد الشریعة بی اعتنا بود مورد پذیرش شیعه نیز هست. این مسأله در اصل از سنخ فلسفه شریعت است ولی در اصول، فلسفه اصول و فلسفه فقه نیز جای طرح دارد. شریعت و احکام آن دارای فلسفه، علت و حکمت هستند. نخستین کسی که انسان ها را به سوی یافتن فلسفه دین و شریعت فرا می خواند خود خداوند متعال است. آیات و روایات پرشماری در مقام بیان فلسفه شریعت و احکام آن آمده اند. این گستره از آیات و روایات از جهان بینی و عقاید آغاز کرده و به خردترین احکام فقهی رسیده‌اند. خداوند خود میان شریعت و طبیعت و فطرت انسان پیوند برقرار کرده و آشکارا می فرماید که میان آفرینش و هدایت رابطه ای در کار است. خداوند متعال می فرماید:

﴿الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ﴾

سوره شعراء آیه ۷۸

در آیه ای دیگر خداوند از زبان حضرت موسی (ع) می فرماید:

﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ﴾

سوره طه آیه ۵۰

در آیه دیگری که درباره شریعت خاتم الانبیاء علیه السلام است می فرماید:

﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾

سوره جمعه آیه ۲

خداوند در این آیه شریفه به پیامبر اکرم اسلام (ص) که صادر نخستین و عقل کل و اشرف مخلوقات است امر می کند که در کنار تعلیم کتاب به تعلیم حکمت بپردازد. در آیه ای دیگر خداوند دین را حکمت بالغه می نامد:

﴿حِكۡمَةُۢ بَٰلِغَةٞۖ فَمَا تُغۡنِ ٱلنُّذُرُ﴾

سوره قمر آیه ۵

یعنی پیامبران مردم را با حکمت بالغه و به سوی حکمت بالغه دعوت می کنند. احکام همه مبتنی بر مصالح و مفاسد هستند. آنجا که امر است برای جلب مصلحتی و آنجا که نهی است برای دفع مفسده ای است. آیات و روایات برای عبادات نیز علل و حکمت هایی را بیان می کنند خداوند متعال می فرماید:

﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾

سوره عنکبوت آیه ۴۵

یا در آیه دیگری می فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾

سوره بقره آیه ۱۸۳

درباره فیء و غنائم می فرماید:

﴿كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ ۚ﴾

سوره حشر آیه ۷

درباره قصاص می فرماید:

﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾

سوره بقره آیه ۱۷۹

یا درباره سبب حرمت خمر و قمار می فرماید:

﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ ۖ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا ۗ﴾

سوره بقره آیه ۲۱۹

در روایات هم از پیامبر اکرم اسلام (ص) آمده است که حضرت فرموده اند:

وَ قَالَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : يَا عِبَادَ اَللَّهِ أَنْتُمْ كَالْمَرْضَى وَ رَبُّ اَلْعَالَمِينَ كَالطَّبِيبِ فَصَلاَحُ اَلْمَرْضَى فِيمَا يَعْمَلُهُ اَلطَّبِيبُ وَ يُدَبِّرُهُ لاَ فِيمَا يَشْتَهِيهِ وَ يَقْتَرِحُهُ أَلاَ فَسَلِّمُوا اَللَّهَ أُمُورَكُمْ تَكُونُوا مِنَ اَلْفَائِزِينَ.

إرشاد القلوب ، جلد۱ ، صفحه۱۵۳

یعنی خدا چون طبیبی است که درمان درد شما را می داند پس به امر و نهی او عمل کنید. از امیرالمومنین علیه السلام آمده است که:

قَالَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: قَالَ اَللَّهُ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ: يَا عِبَادِي، اُعْبُدُونِي فِيمَا أَمَرْتُكُمْ وَ لاَ تُعَلِّمُونِي بِمَا يُصْلِحُكُمْ، فَإِنِّي أَعْلَمُ بِهِ وَ لاَ أَبْخَلُ عَلَيْكُمْ بِمَصَالِحِكُمْ.

عدة الداعي و نجاح الساعي ج ۱، ص ۳۷

یعنی من در آنچه که به شما امر کرده ام مصالح شما را در نظر گرفته ام.

گرچه شیعه مانند معتزله در عقل گرایی افراط نمی کند ولی جستجوی علل و حکمت های احکام شرعی مقتضای میانه روی در عقل است و کتاب و سنت خود این گونه عقل گرایی را به ما آموخته اند از این رو ما باید بیش از پیش به مباحث عقلی علم اصول بپردازیم. اهل سنت به ویژه نواندیشان و پیروان نحله مقاصد الشریعة مقاصد ضروری شریعت را پنج قسم دانسته اند. حفظ دین، نفس، عقل، عرض و مال و می گویند همه احکام دین برای حفظ این پنج امر هستند. برخی از ایشان نیز بالکل مقاصد شریعت را جایگزین ادله احکام شرعی می کنند که از دیدگاه ما این مطلب شایان پذیرش نیست. نگاه ما به مبحث مقاصد الشریعة جدا از نگاه نواندیشان عامه است ولی در اصل این مدعی که شریعت دارای مقاصد و علل و غایات است با ایشان همسو هستیم و به نگره ما مقاصد و علل احکام شرعی بسی بیش از پنج موردی است که ایشان برشمرده اند.